موارد انحلال قرارداد مساقات و نکات مهم آن

طی انعقاد یک قرارداد مساقات، معمولاً یکی از مهم‌ترین سوالات طرفین در شرایط بحرانی یا نامطلوب این است که چطور می‌توانم قرارداد را به هم بزنم؟ یا در متن قرارداد مساقات چه مواردی را می‌توانم برای فسخ و انحلال آن در نظر بگیرم؟ به دلیل مشاهده این دغدغه مشترک بین طرفین توافق مساقات، در این مطلب از وکیل‌باشی برآنیم با شرایط و موارد انحلال قرارداد مساقات آشنا شویم. اگر قصد انعقاد قرارداد مزبور را داشته و یا نیاز دارید با اسباب انحلال این قرارداد آشنا شوید، تا انتهای این مطلب همراه ما بمانید.

منظور از موارد انحلال قرارداد مساقات چیست؟

همان‌طور که پیش‌تر گفته شد، قرارداد مساقات نیز مانند دیگر قراردادهای نافذ و معتبر ممکن است روزی بنا به دلایلی منحل شود و آثار حقوقی آن برای همیشه از بین برود. پس اگر قصد دارید قرارداد مذکور منعقد کنید، همان‌طور که باید با نحوه نوشتن قرارداد مساقات آشنا شوید، ضروری است که دلایل پایان یافتن این توافق را نیز بدانید. چرا که آشنایی با موارد انحلال این قرارداد موجب می‌شود طرفین مطلع باشند توافق آن‌ها تحت چه شرایطی به هم می‌خورد و دست‌خوش انحلال می‌شود. در نتیجه اختلافات کمتری میان آن‌ها رخ می‌دهد.

مطابق قانون مدنی، قرارداد مساقات عقدی لازم است. منظور از "عقد لازم" این است که هیچ یک از طرفین قرارداد نمی‌توانند بدون داشتن دلیل موجه قرارداد را به هم بزنند مگر در مواردی که قانونگذار مشخص کرده است. به لحاظ حقوقی به این موارد، موارد انحلال قرارداد یا اسباب انحلال قرارداد گفته می‌شود.

بنابراین "اسباب انحلال قرارداد مساقات، مواردی است که منجر به پایان یافتن قرارداد مساقات می‌شوند. این موارد به سه روش فسخ، اقاله یا تفاسخ و انفساخ منحصرند."  

به طور کلی موارد انحلال این قرارداد عبارتند از:

• انحلال قرارداد مساقات از طریق فسخ قرارداد:

یکی از مهمترین نکات عقد مساقات که باید در متن قرارداد درج گردد، شرایط فسخ آن می‌‍باشد. همان‌طور که پیش‌تر بیان داشتیم، عقد مساقات یک عقد لازم است و تنها در صورتی می‌توان یک عقد لازم را فسخ نمود که طرفین از همان ابتدا درمورد عوامل فسخ قرارداد با یکدیگر تراضی کرده باشند و زمان نوشتن قرارداد، آن را در متن توافق به صورت صریح و روشن مشخص کرده باشند. از جمله موارد  فسخ این توافق عبارتند از:

•  در صورتی که هر یک از طرفین قرارداد مساقات به تعهدات مندرج در قرارداد عمل نکنند، طرف مقابل حق فسخ خواهد داشت. 

• هم‌چنین از آنجا که در عقد مساقات عامل تعهد داده است که به درختان، بوته‌ها و گیاهان رسیدگی کند، اگر از همان ابتدا یا در اثناء قرارداد به هر دلیلی به این تعهد عمل نکند، مالک باغ یا مزرعه حق فسخ قرارداد را خواهد داشت. در صورتی که قرارداد به این صورت فسخ شود، مالک حق دارد مسئولیت رسیدگی و مراقبت از زمین را به شخص دیگری محول کند تا به جای عامل از درختان و محصولات مراقبت کند. طرفین می‌توانند با یکدیگر توافق کنند که در صورت بروز این شرایط، مالک هزینه‌ها را از عامل دریافت خواهد نمود. 

• از دیگر مواردی که برای عامل حق فسخ قرارداد را ایجاد می‌کند، بروز این شرایط است که زمین برای آبیاری نیاز به تعمیر موتور پمپ آب یا تعمیر استخر آب داشته باشد اما مالک از پرداخت هزینه‌های آن اجتناب کند. در این شرایط عامل می‌تواند قرارداد را فسخ کند. 

• در صورتی که زمین یا باغ نیازمند فعالیت‌هایی مثل حفر چاه باشد ولی عامل حین انعقاد عقد از آن بی‌اطلاع باشد، می‌تواند معامله را فسخ کند.  

• زمانی که یکی از طرفین خصوصاً عامل، درمورد ارزش واقعی مال موضوع قرارداد فریب بخورد و ضرر ببیند، حق فسخ معامله برای او ایجاد می‌شود. به عنوان مثال فرض کنید عامل پس از انعقاد قرارداد متوجه شود سهمی که در نتیجه مراقبت و رسیدگی از باغ دریافت می‌کند بسیار کم‌تر از حق‌الزحمه واقعی او است،در این شرایط عامل می‌تواند با استناد به خیار غبن، قرارداد مساقات را فسخ کند.

به طور کلی آنچه بسیار سرنوشت‌ساز است این است که طرفین در مفاد عقد مساقات خود، مواردی را به عنوان موارد فسخ قرارداد درج کنند تا در صورت بروز هر نوع بی‌تعهدی یا اختلاف، یک راه قانونی و صحیح برای پایان دادن به قرارداد وجود داشته باشد. به شما توصیه می‌کنیم قبل از انجام هرگونه اقدامی پیرامون تنظیم قراردادتان، از مشاوره حقوقی وکلای متخصص در این زمینه استفاده کنید تا بهترین تصمیم را اتخاذ نمایید.

• انحلال قرارداد مساقات از طریق اقاله یا تفاسخ:

اقاله که به آن تفاسخ نیز گفته می‌شود، از دیگر راه‌های انحلال قرارداد مساقات است. اقاله به معنای آن است که طرفین با تراضی و توافق یکدیگر به قرارداد خاتمه دهند. با توجه به اینکه عقد مساقات، عقدی لازم است، همان اشخاصی که قرارداد را منعقد کرده‌اند باید با توافق یکدیگر عقد را به هم بزنند و به آن خاتمه دهند. بنابراین یکی از راه‌های انحلال قرارداد این است که اشخاص با هم توافق کنند که به قرارداد خاتمه دهند. به این عمل انحلال قرارداد از طریق اقاله یا تفاسخ مساقات می‌گویند.

شاید برای شما این سوال پیش آمده باشد که تفاوت فسخ قرارداد مساقات و اقاله آن در چیست؟ در پاسخ به این سوال باید گفت که اقاله مساقات، باید با رضایت طرفین قرارداد باشد، اما فسخ عقد مساقات صرفاً به درخواست عامل یا مالک آن هم در موارد مقرر قانونی {انواع خیارات در قانون}، صورت خواهد گرفت.

• انحلال قرارداد مساقات از طریق انفساخ:

انفساخ، یکی ازراه‌های انحلال قرارداد مساقات است. انفساخ به این معنا است که به دلیل عوامل خارجی دیگر امکان عمل نمودن به قرارداد وجود نداشته باشد. از جمله مواردی که موجب منفسخ شدن قرارداد مساقات می‌شود، عبارتند از:

• در صورتی که موضوع قرارداد مثلاً درختان یا بوته‌ها قابلیت انتفاع خود را ازدست داده باشند و امکان برطرف کردن این عیب نیز وجود نداشته باشد، قرارداد مساقات منفسخ می‌شود. یعنی اگر بنا به هر دلیلی درختان باغ دیگر محصولی ندهند و نتوان برای رفع این مشکل کاری کرد، به دلیل اینکه نفع حاصل از قرارداد از بین می‌رود، قرارداد منفسخ می‌شود.

• زمانی که شخصی که مالک منافع باغ بوده و قرارداد مساقات را منعقد کرده فوت کند، قرارداد منفسخ می‌شود.

• در صورتی که در متن قرارداد برای عامل شرط مباشرت گذاشته شود و عامل فوت کند نیز قرارداد منفسخ می‌شود.

مسئله مهمی که به عنوان طرفین قرارداد مساقات بهتر است بدانید این است که اگر قرارداد مساقات بنا به علتی فسخ شود، تمام منافع به مالک درختان یا باغ تعلق دارد و عامل تنها می‌تواند اجرت‌المثل عمل انجام شده را از وی مطالبه کند.

فرق انحلال قرارداد مساقات با بطلان آن چیست؟

باور اشتباه رایج این است که گاهی اشخاص انحلال قرارداد و بطلان آن را به یک معنا در نظر می‌گیرند؛ در حالی که این‌ها دو مقوله کاملا متفاوت هستند. در بطلان معامله، از همان ابتدای انعقاد قرارداد، شرایط لازم برای صحت قرارداد مساقات وجود نداشته است. یعنی از همان ابتدا معامله " کان لم یکن" در نظر گرفته می‌شود؛ انگار که هیچ‌وقت به وجود نیامده است. اما در انحلال قرارداد، معامله از ابتدا، کاملاً صحیح بوده فقط با بروز برخی از عوامل مانند فسخ، اقاله و انفساخ، قرارداد منحل شده و خاتمه یافته است.

در ماده 190 قانون مدنی، چهار اصل اساسی برای برخورداری هر قرارداد از صحت و اعتبار، نام برده است. مطابق این ماده، برای صحت هر معامله شرایط ذیل اساسی است:
۱) قصد طرفین و رضای آنها؛
۲) اهلیت طرفین؛
۳) موضوع معین که مورد معامله باشد؛
۴) مشروعیت جهت معامله.

بنابراین، چنانچه قرارداد مساقات فاقد هر یک از موارد ذکر شده باشد، باطل است. در این صورت، طرفین می‌توانند دادخواست اعلام بطلان قرارداد را به مراجع قضایی ارائه نموده تا دادگاه بعد از انجام تحقیقات و بررسی‌های لازم، حکم مقتضی را صادر کند.

و اما سخن پایانی

در این مطلب تلاش کردیم راه‌های قانونی انحلال قرارداد مساقات را برای طرفین این توافق بیان داریم. در نهایت آنچه اهمیت به سزایی دارد این است که موارد فسخ قرارداد به صورت جزئی و دقیق در متن قرارداد درج شده باشد تا هر دو طرف معامله بتوانند از این حق قانونی خود استفاده کنند. بنابراین اگر هنوز قرارداد مساقات را منعقد نکرده‌اید، اکیداً توصیه می‌کنیم از فرم قراردادی استفاده کنید که تمامی بندهای مهم و ضروری از جمله موارد فسخ در آن جای داشته باشد. در این راستا اگر نیاز به قرارداد مساقات اصولی دارید، وکلای تیم حقوقی وکیل‌باشی فرم قرارداد مساقات را برای شما عزیزان تهیه کرده‌اند تا بتوانید عقدی نافذ و معتبر با رعایت تمامی بندهای ضروری منعقد کنید.

منا خسروجردی_ کارشناس حقوقی وکیل‌باشی