آشنایی با خیار شرط

تا به حال این عبارت به گوشتان خورده که دو نفر در قرارداد خود با هم شرط کرده‌اند که تا چند ماه بعد از انعقاد قرارداد، حق فسخ آن را خواهند داشت؟ یا دو نفر در شرایط خاصی توانسته‌اند قرارداد را فسخ کنند و به توافق خاتمه دهند؟ این‌ها نمونه‌هایی از خیار شرط است که در قراردادها مورد استفادۀ طرفین قرار می‌گیرد. اما در حقیقت منظور از خیار شرط چیست؟ و آیا همان‌طور که از این عبارت برداشت می‌شود، با استفاده از آن می‌توان به توافق پایان داد؟ اصلاً استفاده از خیار شرط در چه شرایطی ممکن است؟

از آن‌جا که آشنایی افراد با این اختیار مفید قانونی، بسیار کم و حتی نادرست است؛ و به خاطر ابهاماتی که زمان استفاده از خیار شرط برای افراد ایجاد می‌شود، در این مطلب از وکیل‌باشی قصد داریم به صورت ساده و کاربردی، شما را با معنا و اصول استفاده از خیار شرط آشنا کنیم. تا انتهای این مطلب، همراه ما بمانید.

تعریف خیار شرط چیست؟

خیار در لغت به معنای "اختیار" است. در اصطلاح حقوقی، خیار به معنای حق و اختیاری است که هر یک از طرفین برای برهم زدن قرارداد و خاتمه دادن به توافق دارند. بنابراین منظور از خیار قانونی، حق و اختیار فسخ قرارداد است. مطابق ماده 396 قانون مدنی، اختیارات قانونی برای برهم زدن قرارداد و فسخ آن، انواع مختلفی دارد که عبارتند از: خیار مجلس، خیار حیوان، خیار شرط، خیار تاخیر ثمن، خیار رویت و تخلف وصف، خیار غبن، خیار عیب، خیار تدلیس، خیار تبعض صفقه و خیار تخلف شرط.

یکی از اختیارات قانونی برای پایان دادن به توافق و فسخ آن، خیار شرط است که در ماده 399 قانون مدنی به آن اشاره شده است. "خیار شرط که از انواع خیارات می‌باشد، به این معنا است که طرفین می‌توانند در قرارداد با هم توافق کنند که هر دو آن‌ها یا یکی از آن‌ها یا یک شخص ثالث، در یک بازه زمانی مشخص، این امکان را داشته باشد که قرارداد را فسخ کند و به توافق پایان دهد."

به عنوان مثال، یک موجر (صاحبخانه) و مستأجر، در قرارداد اجاره ذکر می‌کنند که هر دو آن‌ها، از لحظۀ انعقاد قرارداد تا سه ماه پس از آن، می‌توانند قرارداد اجاره را فسخ کنند. در این مثال، موجر و مستأجر به درستی از خیار شرط استفاده کرده‌اند.

در چه قراردادهایی می‌توان از خیار شرط استفاده کرد؟

به لحاظ حقوقی قراردادها به دو دستۀ عقود لازم و عقود جایز تقسیم می‌شوند. قراردادهای جایز، قراردادهایی هستند که هر یک از طرفین هر وقت بخواهند، می‌توانند توافق را برهم بزنند و قرارداد را فسخ کنند. اما قراردادهای لازم، قراردادهایی هستند که هیچ‌ یک از طرفین حق فسخ آن را ندارند، مگر این که قانون به آن‌ها این اجازه را داده باشد. قراردادهایی مثل قرارداد بیع، صلح، اجاره، رهن، معاوضه و… از جمله قراردادهای لازم هستند.

یکی از شرایطی که قانون در عقود لازم، حق فسخ و بر هم زدن قرارداد را برای طرفین در نظر گرفته، استفاده از خیارات است. با توجه به اینکه خیار شرط هم از جمله خیارات قانونی است، طرفین می‌توانند در قراردادهای لازم،خیار شرط  را به عنوان راهی برای فسخ قرارداد درج کنند. 

بنابراین در قراردادهای لازمی مثل بیع، صلح، اجاره، رهن و… می‌توانید خیار شرط را به عنوان یک راه قانونی برای فسخ قرارداد، پیش‌بینی کنید. به این صورت که در متن قرارداد خود بنویسید که از یک تاریخ تا یک تاریخ مشخص، هر دو طرف قرارداد یا یکی از آن‌ها یا شخص ثالث، حق فسخ قرارداد و برهم زدن معامله را خواهند داشت.

شرایط اعمال خیار شرط شامل چه مواردی است؟

حالا وقت آن است که این مسئله را با شما بگذاریم که برای اعمال خیار شرط در قراردادهای لازم، باید شرایط خاصی وجود داشته باشد تا قابل استفاده باشد. شرایط اعمال خیار شرط در قراردادهای لازم عبارتند از:

1. برای خیار شرط حتماً باید بازه زمانی در نظر بگیرید. به این صورت که ابتدا و انتهای مدت فسخ قرارداد مشخص باشد. اگر در قرارداد، خیار شرط ذکر شود اما مهلتی برای آن تعیین نشود، هم قرارداد، هم شرط باطل خواهد شد.  به عنوان مثال، باید خیار شرط را به این صورت ذکر کنید که تا 2 ماه بعد از انعقاد قرارداد، هر دو طرف یا یکی از آنها یا یک شخص ثالث معین، حق فسخ قرارداد را دارد. 

2. خیار شرط تنها اختصاص به عقد بیع یا همان قرارداد خرید و فروش ندارد و به جز استثنائات، در تمام قراردادها قابل درج می باشد. گاهی برخی افراد به این دلیل که در ماده 399 قانون مدنی، در رابطه با عقد بیع به خیار شرط اشاره شده، گمان می‌کنند که خیار شرط تنها برای عقد بیع (خرید و فروش) قابل استفاده است. اما این یک باور غلط است و در تمام قراردادها به جز موارد استثنائی، می‌توان از خیار شرط استفاده کرد.

3.  ممکن است شرط شود که شخص ثالثی که نقشی در انعقاد قرارداد نداشته و از طرفین قرارداد نیست، حق فسخ قرارداد را داشته باشد و این مسئله به لحاظ حقوقی ایرادی ندارد.

4. توجه داشته باشید که در عقد نکاح، وقف و ضمان، نمی‌توانید از خیار شرط استفاده کنید و آن را درج کنید.

با رعایت تمام این موارد، می‌توانید به درستی از این اختیار قانونی بهره‌مند شوید و در صورت نیاز،در سایۀ قانون، توافقی را فسخ کنید.

سخن پایانی

در این مطلب از وکیل‌باشی تلاش کردیم خیار شرط را به زبانی ساده توضیح دهیم. امیدواریم این مطلب برای شما مفید واقع شود و با مطالعۀ آن توانسته باشید از حق قانونی خود برای فسخ قراردادهایی که گمان می‌کردید قابل فسخ نیستند، مطلع شوید. چنانچه در رابطه با خیار شرط سوالی داشتید، می‌توانید با ثبت درخواست مشاوره حقوقی، از راهنمایی وکلای متخصص در این زمینه بهره مند شوید.

منا خسروجردی_ کارشناس حقوقی وکیل‌باشی