اعسار چیست؟ (نحوه اثبات و شرایط)

بسیاری از افرادی که به دلایل مختلفی به دیگران بدهی دارند با مفهومی حقوقی به نام «اعسار» درگیرند. آن‌ها باید زمان زیادی را در دادگاه صرف کنند تا بتوانند به قاضی پرونده اثبات کنند که «معسر» هستند. خوب می‌دانیم اینکه اعسار و معسر بودن یعنی چه، سؤال پرتکراری است که شما را به مطالعه این مقاله کشانده است.

کافی است برای پی‌بردن به معنای کلمه «اعسار» کمی در گوگل جست‌وجو کنید و به فرهنگ‌نامه‌های لغت فارسی همچون دهخدا، عمید و معین سر بزنید. ریشه این کلمة عربی «عُسر» است و تنگدستی یا ورشکستگی معنی می‌دهد. پس اعسار برای حالتی استفاده می‌شود که فرد بدهکار، توانایی پرداخت بدهی‌اش را ندارد. در حقوق به این شخص معسر می‌گوییم. البته، قضیه به همین سادگی‌ها نیست؛ چرا که فرد معسر با ابهامات فراوانی مواجه است. مثل‌اینکه اعسار چگونه قبول می‌شود؟ اعسار چگونه رد می‌شود؟ چند بار می‌توان دادخواست اعسار داد و ده‌ها سؤال مشابه که در ادامه این مقاله از وکیل‌باشی آن‌ها را توضیح می‌دهیم.

اعسار به چه معنا است؟

"اعسار معنای تنگدستی، ناتوانی مالی و بی‌پولی را می‌دهد. در عالم حقوق نیز از این اصطلاح در جایی استفاده می‌شود که فرد بدهکار یا به دارایی‌هایی‌هایش دسترسی ندارد یا توان مالی کافی برای پرداخت بدهی‌اش را نداشته باشد. حال ممکن است این بدهی، اعسار از هزینه دادرسی باشد یا اعسار از پرداخت محکوم به. مثلاً اعسار در مهریه که طی آن زوج به قاضی اعلام می‌کند معسر است و قادر به پرداخت کل مهریه نیست، نوعی اعسار از پرداخت محکوم به تلقی می‌شود."

کلیه قواعد مربوط به اعسار در قانون نحوه اجرای محکومیت‌های مالی آمده است. بد نیست بدانید که: اعسار در مهریه زمانی مطرح می‌شود که زوج یا ضامنی که در زمان وقوع عقد نکاح پرداخت مهریه را ضمانت کرده است، نتواند کل مهریه زن را بپردازد. به‌این‌ترتیب، شوهر یا ضامن وی می‌تواند ضمن مراجعه به دادگاه، خود را مُعسر دانسته و با ارائه دلایل مستدل به دادگاه، اثبات نماید که توان مالی پرداخت یک‌باره مهریه را ندارد. چنانچه قاضی اعسار زوج را بپذیرد، او قادر است مهریه را قسطی و اندک‌اندک به زن بپردازد.

انواع اعسار کدامند؟

این مفهوم حقوقی از جنبه‌های مختلفی قابل تقسیم‌بندی است که در ادامه 4 نوع آن را توضیح می‌دهیم.  

1.   اعسار از هزینه دادرسی

در حالت کلی برای طرح هر گونه دعوای حقوقی یا کیفری باید هزینه‌ای را به دادگستری بپردازید. این هزینه، مخصوص رسیدگی به دعوا است و باتوجه‌به پرونده مطروحه، متفاوت خواهد بود. البته، تقسیم دعاوی به مالی و غیرمالی باعث شده تا در پرونده‌هایی که موضوعشان مالی است، خواهان دعوا ملزم شود که هزینه زیادی را بپردازد. بااین‌حال اگر خواهان پول کافی برای پرداخت مبلغ دادرسی را نداشته باشد، می‌تواند با طرح دادخواست اعسار خود را تنگدست و فاقد دارایی معرفی کند. اینجا است که به تشخیص قاضی، او از همه هزینه رسیدگی به پرونده یا بخشی از آن معاف می‌شود.

برای آشنایی بهتر با این موضوع، مطالعه مقاله اعسار از هزینه دادرسی را توصیه می‌کنیم.

2.   اعسار از پرداخت محکوم به

منظور از محکوم به آن چیزی است که قاضی به آن حکم داده و اجرای آن ضرورت دارد؛ مثلاً خانمی دعوای مطالبه نفقه را در دادگاه مطرح کرده و شوهر او به پرداخت 10 میلیون تومان نفقه محکوم شده است. 10 میلیون تومان در این مثال، همان محکوم‌به است که مرد موظف به پرداخت کردن آن خواهد بود. بااین‌اوصاف اگر مرد این مبلغ را نداشته باشد یا دارایی‌اش کفاف ندهد که نفقه زن را بپردازد، معسر شناخته می‌شود.

برای درک بهتر این مفهوم، تیم مشاوران حقوقی ما مطلب اعسار از محکوم به را تدوین کرده‌اند تا جنبه‌های مختلف آن را بشناسید.  

3.   اعسار مطلق

مطلق در لغت به معنی «تام و تمام» است. بر همین مبنا، شخصی اعسار مطلق دارد که به‌هیچ‌وجه نتواند هزینه دادرسی یا محکوم به را بپردازد.

4.   اعسار نسبی

نسبی بودن اعسار مختص کسانی است که می‌توانند مقداری از هزینه‌های دارسی یا بدهی خود را بپردازند. ازآنجایی‌که این افراد دارایی‌ها و منابع مالی محدودی دارند، با ارائه شواهد و مدارکی مانند استشهادیه، از قاضی پرونده می‌خواهند که مبلغ موردنظر را طی چندین قسط بپردازند. امیدواریم با این توضیح ساده به پاسخ اعسار نسبی چیست، پی برده باشید.

نحوه اثبات اعسار چگونه است؟

هرچند در ویدئوی آموزش دعوای اعسار، صفر تا صد این مسئله مهم را بیان کردیم، اما در این قسمت از مقاله پیش رو نیز دوباره شرایط و مراحل اعسار را شرح می‌دهیم.

اولین مرحله از مراحل اعسار، مراجعه به دفاتر خدمات قضایی و ثبت‌نام در سامانه ثنا است. در اینجا فردی که خود را معسر می‌داند باید «دادخواست اعسار» تنظیم نموده و آن را در دفتر خدمات قضایی ثبت کند. پس از ارجاع دادخواست به شعبه، قاضی پرونده خارج از نوبت ادعای فرد را بررسی کرده و آن را تأیید یا رد می‌کند.

برای پذیرش یا رد اعسار، قاضی اموال و دارایی‌های فرد مدعی (خواهان اعسار) از دارایی‌های فرد استعلام گرفته و از او می‌خواهد که شهود خود را در دادگاه حاضر نماید. بر مبنای تصریحات قانون‌گذار در قانون جدید اعسار (قانون نحوه اجرای محکومیت‌های مالی مصوب سال 94) اگر قاضی به یقین برسد که خواهان، دارایی کافی نداشته و شهادت شهود نیز این امر را تصدیق کند، اعسار پذیرفته می‌شود. در اینجا شرایط قسط بندی در دادگاه نیز برای شخص معسر فراهم بوده و او می‌تواند با استناد به لیست دارایی‌های خود و همین‌طور شهادت شهود، تقاضای قسط‌بندی محکوم‌به را داشته باشد.

دقت داشته باشید که اگر فردی محکوم به جزای نقدی یا پرداخت پول به حساب شخص دیگر شود، فرد خواهان اعسار، فقط 10 روز پس از ابلاغ حکم دادگاه برای ثبت دادخواست اعسار فرصت دارد. در واقع، اعسار خارج از مهلت قانونی، قابل قبول نخواهد بود.

 مدارک لازم برای دادخواست اعسار:

مدارکی که باید ضمن ارائه دادخواست اعسار به دادگاه تقدیم شوند عبارت‌اند از:

·       لیست تمام نقل‌وانتقالات مربوط به دارایی‌های فرد در یک سال اخیر

·       فهرست کلیه اموال منقول مثل ماشین و اموال غیرمنقول مثل زمین و خانه

·       صورت‌حساب همه حساب‌های بانکی

·       استشهادیه اعسار

افزون بر موارد بالا، اگر تقاضای اعسار شما ناشی از پرداخت محکوم‌به باشد، بایستی دادنامه‌ای که نشان‌دهنده محکومیتتان است را به دادگاه تقدیم کنید.

نکات مهم دعوای اعسار:

حال می‌رسیم به رایج ترین سوالاتی که در زمینه  اعسار پرسیده می‌شود. از مهمترین ابهامات افراد پیرامون اعسار و اثبات آن می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

1.   هزینه دادخواست اعسار چقدر است؟

در رابطه با این سؤال که هزینه اعسار چقدر است؟ باید بدانید کلیه تعرفه‌های خدمات قضایی از جمله هزینه دادخواست اعسار در ماده ۳ قانون وصول برخی از‌ درآمدهای دولت و مصرف آن در موارد معین مصوب ۱۳۷۳ آمده است. این رقم هر ساله از سوی مسئولین امر مشخص شده و به تمامی محاکم دادگستری اعلام می‌شود.

2.   برای اعسار چند شاهد لازم است؟

بر اساس ماده 8 قانون نحوه اجرای محکومیت‌های مالی، فردی که خواهان یا مدعی معسر بودن خویش است باید دست کم 2 شاهد دارای شرایط (بالغ، رشید، عاقل و...) را به دادگاه معرفی نماید که از وضعیت زندگی او مطلعند. در قالب موارد این امر از طریق تنظیم استشهادیه اعسار انجام می‌شود. پس از تقدیم این استشهادیه به دادگاه، قاضی از شهود می‌خواهد که برای شهادت دادن نسبت به نداشتن توانایی مالی خواهان در دادگاه شهادت دهند.

3.   آیا اعسار قابل اعتراض است؟

پاسخ این سؤال، آری است. در واقع، حکم صادره در مورد اعسار درست مانند سایر آرای محاکم بدوی دادگستری، در مهلت مقرر قابل‌اعتراض و تجدیدنظرخواهی است. در اینجا طرح اعسار برای بار دوم نه‌تنها ایرادی ندارد؛ بلکه از لحاظ قانونی نیز مشکلی نخواهد داشت.

توجه کنید که اعسار بعد از حکم قطعی نیز انجام می‌شود؛ یعنی اگر حکم قطعی محکومیت فردی به پرداخت مال یا جزای نقدی صادر شود، آن شخص می‌تواند پس از مشاهده حکم قطعی نیز معسر بودن خود را نزد دادگاه مطرح کند.

4.   در چه صورت درخواست اعسار رد می‌شود؟

در پاراگراف قبل توضیح دادیم که طرح دوباره اعسار پس از رد آن هیچ منع قانونی ندارد و مراحل بعد از رد اعسار نیز همانند مراحلی است که قبل‌تر توضیح دادیم. حال اگر برای دادگاه آشکار شود که فرد مدعی اعسار، معسر نبوده و تمکن مالی دارد، بلافاصله حکم ارائه شده لغو خواهد شد.

اگر به مشورت با وکلای متبحر دررابطه‌با موضوع اعسار نیاز دارید، کافی است روی لینک مشاوره حقوقی یا تصویر کلیک کنید. تیم وکلای وکیل‌باشی همواره راهنمای شما است.

5.   اگر اقساط اعسار پرداخت نشود، تکلیف چیست؟

جواب این سؤال در ماده ۱۸ قانون نحوه اجرای محکومیت‌های مالی آمده است: «هرگاه پس از صدور حکم اعسار ثابت شود، از مدیون رفع عسرت شده یا مدیون برخلاف واقع خود را معسر قلمداد کرده است، به تقاضای محکوم‌له، محکوم علیه تا زمان اجرای حکم یا اثبات حدوث اعسار یا جلب رضایت محکوم‌ٌله حبس خواهد شد. در این مورد نیز مفاد مواد (۴) و (۵) این قانون مجری است. این حکم در مورد مدیونی که به موجب ماده (۱۱) این قانون برای پرداخت دین او مهلت مناسب تعیین شده یا بدهی او تقسیط گردیده و در زمان مقرر دین خود یا اقساط تعیین شده را نپرداخته است نیز مجری است.»

بنابراین، مجازات کسی که از پرداخت بدهی خود فرار می‌کند و قسط‌هایش را نمی‌پردازد، حبس خواهد بود.  

6.   آیا می‌توان تقاضای اعسار بعد از حکم جلب نمود؟

هنگامی که به دلایل مختلف فرد بدهی خود را پرداخت نکرده و طلبکار حکم جلب او را از دریافت کرده باشد، باز هم می‌تواند دادخواست اعسار را به دادگاه ارائه کند. در واقع گرفتن حکم جلب مدیون مانع از پذیرش ادعای اعسارش نیست.

7.   مهلت اعسار بعد از اجرائیه حکم دادگاه چقدر است؟

کسی که مدیون است و اجرائیه حکم او نیز ابلاغ شده باشد، حداکثر یک ماه برای تقدیم دادخواست اعسار از محکوم به فرصتت دارد.

و اما جمع‌بندی مطلب

در این مطلب از وکیل‌باشی تلاش کردیم تا هرآنچه راجع به مسئله اعسار نیاز دارید را بازگو کنیم. در این میان به 9 پرسش از رایج‌ترین سوالات مطرح درباره اعسار پاسخ داده و گفتیم که در بسیاری از مواقع، افراد به‌رغم برخورداری از تمکن مالی باز هم ادعای معسر بودن می‌کنند! برای جلوگیری از این اعسار دروغین راهکارهای متنوعی وجود دارد که یکی از آن‌ها طرح شکایت کیفری فرار از دین است.

هرچند در مجموعه مقالات مرتبط با اعسار چیست دراین‌رابطه بیشتر صحبت می‌کنیم؛ اما همچنان برای پاسخگویی به شما عزیزان در کنارتان است.

راضیه حبیبی_ کارشناس حقوقی وکیل‌باشی