صفر تا صد نفقه زوجه و نکات مهم آن

مبحث نفقه آن‌قدر مهم است که همه حقوق‌دانان تأکید فراوانی بر آگاهی از آن دارند.در واقع اگر دختر یا پسر جوانی ندانند که نفقه چیست یا حتی اطلاعی نداشته باشد که فرق نفقه و مهریه در چه مواردی است؟ با چالش‌های متعددی پس از ازدواج مواجه می‌شوند.به‌این‌ترتیب، نفقه، جزء مسائل اساسی در ازدواج محسوب می‌شود که آگاهی از زوایای حقوقی آن به‌شدت حائز اهمیت است. 

متاسفانه بی‌اطلاعی از شرایط تعلق نفقه، مصادیق آن و مواردی از این دست منجر به شلوغی دادگاه‌های خانواده و افزایش پرونده‌های طلاق خواهد شد؛ ازاین‌رو، افزایش آگاهی و به‌موازات آن پیشگیری از وقوع اختلافات عمیق میان زوجین، می‌تواند تضمینی مناسب برای پایداری هرچه بیشتر زندگی‌های مشترک باشد. در همین راستا و در این مطلب از وکیل‌باشی قصد داریم به تمام ابعاد مبحث «نفقه» پرداخته و به سوالات زیر پاسخ دهیم:

نفقه برای چیست؟ 

چه کسانی می‌توانند نفقه بگیرند؟

گرفتن نفقه چقدر طول می‌کشد؟

هزینه نفقه زن چقدر است؟

درمورد فرزند، نفقه به چه صورت است؟

شرط پرداخت نفقه چیست؟

آیا نفقه بعد از طلاق هم به زن تعلق می‌گیرد؟

جرم ترک انفاق یعنی چه؟

و ده‌ها سوال پرتکرار دیگر که در ادامه این نوشته با هم مرور خواهیم کرد.

نفقه چیست و به چه کسانی تعلق می‌گیرد؟

"نفقه به معنی مخارج یا هزینه زندگی است که در قانون مدنی در مواد گوناگونی همچون ماده 1106، 1119 و 1204 از آن صحبت شده است. به‌رغم اینکه مردم نفقه را منحصر به نفقه زوجه (زن) می‌دانند؛ اما فرزند و برخی از نزدیکان نظیر والدین و حتی نوه نیز مشمول دریافت نفقه می‌شوند. نفقه زوجه برعهده زوج بوده و محدود به نکاح دائم است. نفقه فرزند را بایستی پدر بپردازد و نفقه اقارب نیز بر ذمه مرد است." برای آشنایی کامل با مباحث حقوقی نفقه، ضمن مطالعه این نوشته، توصیه می‌کنیم که ویدئوی آموزش تصویری دعوای نفقه را حتماً ببینید.

چه کسانی می‌توانند نفقه بگیرند؟

در پاسخ به این پرسش‌ها که نفقه چیست؟ چقدر است و به چه کسانی تعلق می‌گیرد باید به مواد متعددی از قانون مدنی مراجعه کرد. همان‌طور که پیش‌ازاین گفتیم علاوه بر نفقه زوجه نفقه فرزند و همین‌طور نفقه اقارب نیز در قانون پیش‌بینی شده است که شرایط تعلق آن به هر یک از این افراد با دیگری متفاوت است. همچنان همراه ما باشید تا با تفاوت‌های نفقه در حالات مختلف، بیشتر آشنا شوید.

یک) نفقه زوجه (زن)

نفقه زوجه در فقه و قانون مدنی به معنای تأمین مخارج زندگی و هزینه‌های خانم توسط مرد است. نفقه زن شامل مواردی مانند خوراک، پوشاک، مسکن و سایر نیازهای اساسی زن در حین ازدواج می‌شود. ممکن است بپرسید که آیا پول‌توجیبی هم جزء نفقه است یا نه؟ ازآنجایی‌که موارد ذکر شده در ماده 1107 قانون مصادیق نفقه هستند، به نظر می‌رسد می‌توان پول توجیبی را هم جزئی از نفقه خانم به شمار آورد.

دقت کنید که نفقه، صرفاً به خانمی که در عقد دائم است، تعلق می‌گیرد؛ بنابراین، اگر خانمی طی عقد موقت (صیغه) با مردی رابطه زناشویی دارد، نفقه او بر مرد واجب نیست. ماده 1106 قانون مدنی در این باره می‌گوید:

«در عقد دائم نفقه زن به عهده شوهر است.»

آیا می‌دانید که برای مطالبه نفقه باید دادخواست مناسبی را به دادگاه ارائه دهید؟ ما در وکیل‌باشی این دادخواست مطالبه نفقه با تامین خواسته و جلب نظر کارشناس را به‌صورت حرفه‌ای و استاندارد تنظیم کرده‌ایم تا دراین‌رابطه هیچ دغدغه‌ای نداشته باشید.

دو) نفقه فرزند

ماده 1199 قانون مدنی، نفقه فرزند و شرایط آن را به این شکل توضیح داده است:

•  نفقه فرزندان برعهده پدر است.

• اگر پدر فوت کند یا به دلایلی مثل بیماری، نتواند نفقه اولادش را بپردازد، اجداد پدری؛ یعنی پدربزرگ و پدرِ پدربزرگ نسبت به این کار وظیفه دارند.

•  اگر پدر یا اجداد پدری فوت شده باشند یا توانایی مالی پرداخت نفقه را نداشته باشند، این وظیفه بر دوش مادر است.

• در نهایت اگر مادر هم نسبت به پرداخت نفقه فرزندانش ناتوان باشد، این مسئله برعهده پدربزرگ یا مادربزرگ مادری خواهد بود.

لطفاً نفقه فرزند را با نفقه اقارب اشتباه نگیرید. این دو مورد تفاوت‌های متعددی دارند. به همین دلیل، ضروری است که مقاله نفقه فرزند را بادقت مطالعه کنید.

سه) نفقه اقارب

بر اساس ماده 1196 قانون مدنی، فقط خویشاوندان نسبی ملزم به پرداخت نفقه به یکدیگر هستند. منظور از اقارب نسبی، افرادی مثل پدر، مادر، خواهر و برادر هستند که از طریق خون و نسب به همدیگر مرتبط می‌شوند.

نکته مهم در نفقه اقارب این است که این نفقه بر مبنای درجه و طبقات ارث باید انجام شود؛ بنابراین، تا زمانی که پدربزرگ در قید حیات است و توان مالی دارد نفقه نوه او برعهده عموی آن کودک نخواهد بود، چرا که پدربزرگ در ارث، در طبقه بالاتری نسبت به عمو قرار دارد.

ماده 1204 قانون مدنی نیز راجع‌به این سؤال که نفقه شامل چه چیزهایی می‌شود؟ بیان کرده که: «نفقه اقارب عبارت است از مسکن و البسه و غذا و اثاث‌البیت به قدر رفع حاجت با در نظر گرفتن درجه استطاعت منفق»

انواع نفقه زوجه

در این قسمت قصد داریم درباره اصطلاحات مختلفی که دررابطه‌با نفقه زوجه وجود دارد، صحبت کنیم. در این مورد ما انواع متعددی از نفقه زوجه را داریم که عبارت‌اند از:

نفقه جاریه

نفقه جاریه، هزینه‌های است که مرد موظف به پرداخت آن‌ها بوده و به همین ماهی که زن و شوهر کنار هم هستند مربوط می‌شود. مثلاً امروز بیستم آذرماه است و خانم نفقه جاریه همین آذر را مطالبه می‌کند.

نفقه معوقه

نفقه معوقه با نفقه گذشته زن، آن میزان از نفقه است که مرد طی چند ماه یا چند سال قبل به خانم پرداخت نکرده و ماده 1206 قانون مدنی نیز راجع به آن این‌طور گفته که: «زوجه در هر حال می‌ تواند برای نفقه زمان گذشته خود اقامه دعوی نماید و طلب او از بابت نفقه مزبور طلب ممتازه بوده و در صورت‌ افلاس یا ورشکستگی شوهر زن مقدم بر غرما خواهد بود»

به‌عبارت‌دیگر، اگر آقایی نفقه یک سال گذشته همسرش را نداده باشد درحالی‌که ورشکسته شده و تعداد زیادی طلبکار هم دارد، نفقه همسر او نسبت به طلب سایر طلبکاران اولویت دارد. مثلاً مرد 100 میلیون‌تومان بدهی دارد و نفقه همسر او هم 20 میلیون‌تومان است. در اینجا ابتدا نفقه خانم پرداخت می‌شود چون نفقه جزء دیون ممتازه است، سپس از بقیه اموال مرد طلب سایر طلبکاران تأدیه می‌شود.

نفقه در ایام عده

ما در مقاله طلاق و مراحل آن، عده طلاق را معرفی کرده و شرح دادیم. منظور از عده طلاق، مدتی است که زن پس از طلاق نمی‌تواند با مرد دیگری ازدواج کند. به‌صورت خلاصه باید بگوییم که اگر طلاق رجعی باشد (طلاق از سوی مرد) یا در طلاق‌های خلع و مبارات، خانم باید مدتی که به آن 3 طُهر گفته می‌شود را به‌عنوان عده نگه دارد.

علاوه بر طلاق، وفات شوهر و یا باردار بودن خانم حین طلاق نیز منجر به ایجاد عده خواهد شد. عده وفات چهار ماه و 10 روز است که طی این مدت، خانم نفقه می‌گیرد. چنانچه خانمی هستید که همسرتان فوت شده و پیگیر مراحل دریافت نفقه هستید، تیم حقوقی وکیل‌باشی در این زمینه دادخواست مطالبه نفقه ایام عده وفات را با دقتی بالا، تنظیم کرده است. 

افزون بر عده وفات، عده بارداری هم تا زمان وضع حمل (زایمان) محسوب می‌شود و نفقه در دوران عده بارداری نیز به خانم تعلق می‌گیرد.برای دریافت این نوع نفقه هم می‌توانید دادخواست مطالبه نفقه ایام عده طلاق به همراه آموزش تصویری آن را از سایت دانلود کنید. 

نفقه در عقد موقت 

در اسلام و بر اساس فقه شیعه، برخلاف عقد دائم، در عقد موقت یا متعه، نفقه به خانم تعلق نمی‌گیرد. چرا که طبق تصریح قانون‌گذار، نفقه فقط در نکاح دائم اجرا می‌شود؛ اما پرداخت نفقه در عقد موقت می‌تواند با توافق زوجین صورت بگیرد. در واقع اگر زن‌وشوهری که توسط صیغه رابطه زوجیت دارند، بر سر نفقه توافق کنند، این توافقشان قانونی بوده و برای شوهر لازم‌الاجرا است.

نفقه در دوران عقد

از مواد مختلف قانون مدنی نظیر مواد 1106، 1108 و 1085 دررابطه‌با نفقه در دوران عقد نتیجه می‌گیریم که:

1.   نفقه زوجه در دوران عقد بر ذمه شوهرش قرار می‌گیرد.

2.   پدرخانم هیچ مسئولیتی نسبت به پرداخت نفقه دخترش پس از ازدواج ندارد.

3.   منظور از عقد، صرفاً عقد دائم است. ازاین‌رو، به خانمی که در عقد موقت یا در دوران نامزدی است، نفقه تعلق نمی‌گیرد.

4.   اگر زن ناشزه باشد؛ یعنی بدون دلیل موجه از انجام وظایف زناشویی امتناع کند، نمی‌تواند از شوهر خود نفقه بگیرد.

5.   چنانچه خانم در دوران عقد از حق حبس خود استفاده کند تا مهریه‌اش را بگیرد، همچنان نفقه به او تعلق می‌گیرد.

چنانچه درمورد دوران عقد و پرداخت نفقه در آن زمان از نظر حقوقی اطلاعات کاملی ندارید، بهتر است به مطلب نفقه در دوران عقد سر بزنید.

شرایط تعلق نفقه به زن

 شرایط گرفتن نفقه از سوی زوجه به این صورت است که:

1.   خانم در تمکین عام و خاص همسرش باشد و اصطلاحاً ناشزه نباشد (ناشزه، زنی است که در تمکین همسر نیست) منظور از تمکین انجام وظایف زناشویی است که به برقراری رابطه جنسی و حسن اخلاق خانم تعبیر می‌شود.

2.   رابطه زوجیت فقط با عقد دائم ایجاد شده باشد. درصورتی‌که زن و شوهر صیغه باشند، باید درباره گرفتن نفقه توافق کرده باشند.

فراموش نکنید که در دوران عقد اگر خانم از حق حبس خود استفاده کرده باشد، همچنان مستحق دریافت نفقه است. در پاسخ به این سؤال که تا چه زمانی نفقه به زن تعلق می‌گیرد؟ باید گفت که تا وقتی که زن در تمکین شوهر باشد و نشوز او اثبات نشود، گرفتن نفقه حق مسلم او است.

مدارک لازم برای درخواست نفقه

باتوجه‌به اینکه خواهان نفقه، زوجه باشد یا فرزند یا اقارب مرد، مدارکی که برای ارائه به دادگاه مورد نیاز است، متفاوت خواهد بود. در حالت کلی، اگر خانمی هستید که می‌خواهید نفقه معوقه و جاریه را مطالبه کنید باید همراه با دادخواست نفقه، مدارک هویتی و کپی سند ازدواج را همراه داشته باشید. درمورد نفقه فرزند و اقارب، داشتن شناسنامه ضروری است.

نحوه اثبات پرداخت نفقه

راه‌های اثبات پرداخت نفقه بر اساس آنچه قانون‌گذار بیان کرده عبارت است از: قسم، سوگند، سند، شهادت شهود و اماره. ازآنجایی‌که توضیح هر یک از این ادله اثبات دعوا زمان‌بر است و نیازمند مقاله‌ای جداگانه است، از شرح آن خودداری می‌کنیم. کافی است در این حد بدانید که یک روش اثبات پرداخت نفقه، ارائه فیش‌های واریزی به قاضی است. اظهارنامه مطالبه نفقه زوجه روش دیگر، تنظیم استشهادیه است که توسط آن از افراد مطلع می‌خواهید پرداخت نفقه را تایید کرده و در صورت لزوم در دادگاه برای ادای شهادت حاضر شوند.

چگونه می‌توان مطالبه نفقه را درخواست کرد؟

روش درخواست نفقه به این شکل است که فرد خواهان نفقه باید پس از ثبت‌نام در سامانه ثنا که در سایت عدل ایران قرار گرفته، با دردست‌داشتن مدارک گفته شده به یکی از دفاتر خدمات قضایی مراجعه کند. در واقع این تنها روش مطالبه نفقه است و راهی جز این وجود ندارد. علاوه بر پیگیری دعوای نفقه از طریق دادگاه، مطالبه نفقه در شورای حل اختلاف نیز امکان‌پذیر است.

فراموش نکنید که کسانی که در پی مطالبه نفقه هستند، باید عدم دریافت آن را به قاضی اثبات کنند. زیرا در دادگاه، هر کس که مدعی است باید ادعای خود را به اثبات برساند. بر همین اساس، این افراد می‌توانند عدم دریافت نفقه خود را به‌وسیله استشهادیه ترک نفقه اثبات کنند. این استشهادیه توسط وکلای خبره وکیل‌باشی و به‌صورت کاملاً حرفه‌ای تنظیم شده است.

رایج‌ترین سوالات مربوط به نفقه

حال که با کلیات نفقه در قوانین کشور آشنا شدید، نوبت این است که به چند سوال رایج و پرتکرار در این باره پاسخ دهیم.

نفقه زن خانه‌دار یا زن شاغل چه تفاوتی دارد؟

بر اساس قوانین خاص حقوق خانواده در ایران، تکلیف شوهر برای پرداخت نفقه به همسرش تغییری نمی‌کند، خواه زوجه شاغل باشد و دارای درآمد مستقل باشد یا خانه‌دار و فاقد شغل باشد. به‌عبارت‌دیگر، شغل داشتن یا نداشتن همسر، حق او را برای دریافت نفقه منتفی نمی‌کند و شوهر نمی‌تواند به بهانه کار کردن همسر، از پرداخت نفقه او امتناع ورزد.

جرم ترک انفاق، یعنی چه؟

ماده 53 قانون حمایت از خانواده، پرداخت نکردن نفقه از جانب مرد را جرم‌انگاری کرده است. بر اساس این ماده، اگر مردی به‌رغم داشتن توانایی مالی، نفقه همسر، فرزند یا اقارب خود را نپردازد، مرتکب جرم شده و مجازات او حبس بین 3 ماه تا یک سال خواهد بود.

متن این ماده را در زیر می‌خوانید:

«هر کس با داشتن استطاعت مالی، نفقه زن خود را در صورت تمکین او ندهد یا از تأدیه نفقه سایر اشخاص واجب‌النفقه امتناع کند به حبس تعزیری بیش از سه ماه تا یک سال محکوم می‌شود. تعقیب کیفری منوط به شکایت شاکی خصوصی است و در صورت گذشت وی از شکایت در هر زمان تعقیب جزائی یا اجرای مجازات موقوف می‌شود.»

آیا گرفتن نفقه از پدرشوهر امکان‌پذیر است؟

یادتان باشد که خانم‌ها فقط نفقه فرزندان خود را می‌توانند از پدرشوهرشان مطالبه کنند. درواقع این تصور اشتباه است که زن حق مطالبه نفقه خودش را از پدرشوهر دارد. البته، این اصل یک استثناء دارد و آن هم مختص زمانی است که زوج فوت شود و خانم در ایام عده وفات باشد. در ایام عده وفات، زوجه تحت برخی شرایط می‌تواند از پدرشوهرش مطالبه نفقه کند که در مقاله گرفتن نفقه از پدرشوهر به جزئیات آن پرداخته‌ایم. 

در شرایط خاصی قانون‌گذار امکان مطالبه و دریافت نفقه از پدرشوهر را برای زوجه فراهم کرده است. ماده ۱۱۹۹ قانون مدنی مشخص می‌کند که نفقه اولاد در ابتدا بر عهده پدر آن‌هاست و در صورت فوت یا ناتوانی پدر، بار مالی بر دوش اجداد پدری افتاده و اگر این افراد نیز در قید حیات نبودند یا قادر به پرداخت نفقه نبودند، مسئولیت به مادر و سپس به اجداد مادری واگذار می‌شود.

درصورتی‌که پدر قادر به تأمین مالی نباشد، زوجه می‌تواند برای دریافت نفقه فرزند خود از پدرشوهر اقدام کند که این موضوع تحت شرایط خاصی قابل پیگیری است. اگر مادری نفقه فرزندش را از پدرشوهر مطالبه کند، در صورت توافق نداشتن در میزان نفقه، دادگاه با ارجاع به کارشناس، میزان نفقه را تعیین می‌کند.

در نهایت باید بدانید که اگر جد پدری تمکن مالی داشته باشد؛ اما از پرداخت نفقه نوه امتناع ورزد، مرتکب جرم ترک انفاق شده است. مدت‌زمان دریافت نفقه تا زمان استقلال مالی فرزند یا تا زمانی که نیازمند پشتیبانی مالی است، ادامه خواهد یافت. همچنین، اشتغال مادر تأثیری بر حق زوجه برای مطالبه نفقه از پدرشوهر ندارد.

تعدیل نفقه چیست؟

تعدیل نفقه به فرایند قانونی اشاره دارد که طی آن میزان پرداختی نفقه که قبلاً توسط دادگاه تعیین شده، بر اساس تغییرات جدید در شرایط مالی یا نیازهای گیرنده یا پرداخت‌کننده نفقه، بازبینی و اصلاح می‌شود. این تغییرات می‌توانند شامل کاهش درآمد پرداخت‌کننده نفقه، افزایش هزینه‌های زندگی، تغییر وضعیت اشتغال، یا تغییرات در نیازهای گیرنده نفقه باشند.

تعدیل نفقه به‌منظور ارائه توازن عادلانه بین نیازهای مالی گیرنده و توانایی مالی پرداخت‌کننده انجام می‌گیرد. برای اینکه تعدیل نفقه صورت گیرد، معمولاً یکی از طرفین باید درخواستی را به دادگاه ارائه دهد و نشان دهد که تغییر قابل‌توجهی در شرایط به وجود آمده که تعدیل نفقه را موجه سازد.

مثلاً خانمی را در نظر بگیرید که نفقه واقعی‌اش ماهی 5 میلیون تومان است اما به خاطر وضعیت مالی نامناسب شوهرش، ماهی یک میلیون تومان {به واسطه حکم دادگاه} نفقه می‌گیرد. حال متوجه می شود که همسرش با به دست آوردن سهم‌الارث، قدرت بیشتری بر پرداخت نفقه دارد؛ پس دادخواست تعدیل نفقه و افزایش آن را به دادگاه ارائه می‌کند.

همین‌طور مردی را تصور کنید که ماهی 10 میلیون به خانمش نفقه پرداخت می‌کرده و به‌خاطر مبتلاشدن به بیماری صعب‌العلاجی مثل سرطان، از تأدیه آن مبلغ عاجز است. پس می‌تواند طی تقدیم دادخواست تعدیل نفقه و کاهش آن، از قاضی بخواهد میزان نفقه را کمتر کند.

و اما جمع‌بندی مطلب

در این نوشته از وکیل‌باشی توضیح دادیم که نفقه شامل هزینه‌های زندگی مانند خوراک، پوشاک، مسکن و هزینه‌های اساسی دیگر است که طبق قانون مدنی به عهده مرد قرار دارد. درصورتی‌که زوج قادر به پرداخت نفقه نبوده یا از پرداخت آن امتناع کند، زن می‌تواند برای دریافت نفقه اقدام قضایی انجام دهد.

در قوانین کشور ما، علاوه بر نفقه زن، برای فرزندان یا اقارب هم نفقه پیش‌بینی شده است. پس از بررسی نفقه این افراد، در انتهای مطلب از تعدیل نفقه صحبت کرده و بیان کردیم که تعدیل نفقه؛ یعنی: فرایند بازبینی و اصلاح میزان نفقه توسط دادگاه در صورت تغییر شرایط مالی یا نیازهای طرفین دعوای نفقه.

افزون بر این موارد، به تفاوت نفقه برای زنان شاغل در مقابل زنان خانه‌دار، جرم‌انگاری ترک انفاق و شرایط مطالبه نفقه از پدرشوهر نیز اشاره داشتیم. در انتها امیدواریم این مطلب برای شما مفید بوده و نظرات خود را جهت ارتقای بیشتر تیم، با ما به اشتراک بگذارید.

راضیه حبیبی_ کارشناس حقوقی وکیل‌باشی