آشنایی با خیار تدلیس

یکی از نگرانی‌های همۀ افراد برای انعقاد یک قرارداد، ترس از فریب خوردن است. نگرانی از این که یک وقت، طرف مقابل با حرف‌هایی خلاف واقعیت منجر به امضای قرارداد و در نهایت ضرر و زیان نشود. از سوی دیگر، حتماً تا به حال شنیده‌‌اید که شخصی در معامله فریب خورده و اموالش را از دست داده است. در چنین شرایطی، مهم‌ترین سوال افراد این است که چطور می‌توان در متن قرارداد راهکاری برای شرایط فریب خوردن پیش‌بینی کرد؟ یا حمایت قانونی برای افرادی که به وسیلۀ یک فریب، در قرارداد بازی خورده‌اند، چیست؟

یکی از حمایت‌های قانونی در این حالت، "خیار تدلیس" است. شاید بخاطر عنوان آن فکر کنید با یک مفهوم پیچیده و ناملموس مواجه شده‌اید، اما نه تنها چندان پیچیده نیست، بلکه با اطلاع از آن، می‌توانید به خودتان کمک بزرگی بکنید و تا حدی برای خودتان امنیت قراردادی ایجاد کنید. از این رو، در این مطلب از وکیل‌باشی قصد داریم شما را با یکی از مهم‌ترین راهکارها و اختیارات قانونی، یعنی "خیار تدلیس" آشنا کنیم. حتماً تا انتهای این مطلب همراه ما بمانید.

خیار تدلیس چیست؟

خیار در لغت به معنای "اختیار" و در اصلاح حقوقی، به معنای حق فسخ و اختیاری است که هر یک از طرفین برای برهم زدن قرارداد دارند. انواع خیارات در قانون مدنی شامل ده مورد می‌شوند که عبارتند از: خیار مجلس، خیار حیوان، خیار شرط، خیار تاخیر ثمن، خیار رویت و تخلف وصف، خیار غبن، خیار عیب، خیار تدلیس، خیار تبعض صفقه و خیار تخلف شرط.

تدلیس نیز در لغت به معنای پنهان کردن عیب کالا از مشتری است. به موجب ماده 438 قانون مدنی، تدلیس اینگونه معنا شده است :« تدلیس، عبارت است از عملیاتی که موجب فریب طرف معامله شود.» 

خیار تدلیس به این معنا است که "هر گاه یکی از طرفین قرارداد، با رفتاری فریبکارانه، عیبی که در مال یا ملک موضوع قرارداد وجود دارد را بپوشاند یا صفت و امتیازی غیرواقعی به مال نسبت دهد و آن وصف غیرواقعی باعث شود که طرف مقابل قرارداد ببندد، تدلیس اتفاق افتاده است؛ بنابراین از آنجا که این شخص در قرارداد فریب خورده و متضرر شده، بر مبنای خیار تدلیس، حق فسخ قرارداد را خواهد داشت."

حالا برای درک بهتر خیار تدلیس، به این مثال توجه کنید: فرض کنید ماشینی فروخته شده که بخاطر تصادف و ساییدگی مورد تعمیر و رنگ‌آمیزی مجدد قرار گرفته است؛ اما فروشنده نه تنها این مسئله را به خریدار اطلاع نداده، بلکه آن را به عنوان ماشینی نو و در حد صفر به خریدار معرفی کرده و خریدار هم به این علت که هنگام خرید ماشین از کارشناس استفاده نکرده، متوجه ساییدگی و رنگ‌آمیزی مجدد قسمت‌هایی از ماشین نشده و با این پیش‌فرض که ماشین نو می‌باشد، اقدام به خرید آن کرده و مبلغ یک ماشین نو را به فروشنده پرداخته است. اما بعد از خریدن آن، خریدار متوجه این موضوع می‌شود. در این مثال، فروشنده با فریب دادن خریدار به او حق فسخ قرارداد را داده است. مبنای این حق فسخ ، "خیار تدلیس" ناشی از فریب مشتری است. بنابراین در این حالت، به استناد خیار تدلیس، برای خریدار حق فسخ ایجاد می شود تا بتواند معامله را فسخ و ثمن و هزینۀ پرداخت شده را مسترد نماید.

بنابراین خیار تدلیس در معامله، حق فسخی است که در اثر فریب در قرارداد و پوشاندن عیب مال از مشتری یا دادن یک صفت غیرواقعی به مال، برای شخص فریب‌خورده و متضرر ایجاد می‌شود. بهتر است از این نکته هم اطلاع داشته باشید که مطابق ماده 439 قانون مدنی، خیار تدلیس تنها برای مشتری نیست و بایع (فروشنده) نیز می‌تواند در شرایطی که نسبت به ثمن (بهای معامله) فریب و تدلیسی اتفاق بیافتد، بر مبنای آن قرارداد را فسخ کند.

شرایط تحقق خیار تدلیس چیست؟

منظور از شرایط تحقق خیار تدلیس، شرایطی است که در آن می‌توان گفت تدلیس اتفاق افتاده است. به عبارت دیگر، برای این که بگوییم فریب کاری رخ داده و در نتیجۀ آن، برای شخص خیار تدلیس و حق فسخ قرارداد ایجاد شده، باید شرایط زیر وجود داشته باشد:

1. باید صفتی که در مال مورد معامله یا ثمن وجود ندارد، به آن نسبت داده شود؛ یا با انجام اعمال متقلبانه‌،عیوب مال پنهان شود. بنابراین،در صورتی که امتیازی به مال نسبت داده شود که آن امتیاز، در مال وجود ندارد یا عیبی که در مال وجود دارد، پنهان شود، تدلیس اتفاق افتاده است. 

2. فریب دادن در معامله، عنصر مهمی است که باید برای تحقق خیار تدلیس وجود داشته باشد. البته در نظر داشته باشید که فریب دادن باید قبل از انعقاد قرارداد رخ داده باشد. بنابراین اتفاقات بعد از امضاء قرارداد، ملاک نیست.

پس تا به اینجا دریافتیم، برای تحقق خیار تدلیس پنهان کردن عیوب مال یا نسبت دادن صفتی غیرواقعی به مال به نحوی که موجب فریب شود، لازم است. 

زمان اعمال خیار تدلیس به چه صورت است؟

حالا می‌خواهیم به این مسئله بپردازیم که در صورتی که شرایط لازم برای تحقق تدلیس وجود داشته باشد، یعنی هم عیبی از مال پنهان شده باشد یا امتیازی غیرواقعی به مال نسبت داده شده باشد، هم فریبی اتفاق افتاده باشد، بایع فروشنده یا خریدار، تا چه زمانی می‌توانند قرارداد را فسخ کنند.

براساس ماده 440 قانون مدنی، زمان اعمال خیار تدلیس اینگونه بیان شده است که :« خیار تدلیس، بعد از علم به آن، فوری است.» منظور از فوری بودن، این نیست که شخص در همان لحظه باید قرارداد را بر هم بزند؛ بلکه منظور این است که کسی که فریب خورده است، باید بعد از اطلاع از این موضوع که مال، فاقد صفت گفته شده است، از راه قانونی اقدام کرده و از طریق ارسال اظهارنامه حقوقی، فروشنده را از فسخ قرارداد باخبر کند. در صورتی که شخص تدلیس کننده، ممانعت کند و یا کالا را پس نگیرد و معامله را فسخ نکند، خریدار یا شخص زیان دیده باید با تنظیم دادخواست تایید فسخ قرارداد و ثبت آن در دفاتر خدمات قضایی، فرد مقابل را  از طریق دادگاه حقوقی، ملزم به فسخ نماید. درکل، توصیه ما به شما این است که قبل از انجام هرگونه اقدامی، از خدمات مشاوره حقوقی آنلاین تیم ما اسفاده کرده تا بهترین راه حل برای مشکل حقوقی خود را بیابید.

مجازات تدلیس در معاملات چیست؟

اتفاق افتادن تدلیس به خودی خود می‌تواند امنیت قراردادی را خدشه‌دار کند و آرامش عمومی را به خطر بیاندازد و از این جهت ممکن است شما را با نگرانی‌های زیادی مواجه کند. اما باید بدانید که  در مواردی می‌توان تدلیس را تحت عنوان کلاهبرداری، پیگیری کرد. در خصوص تدلیس، در صورتی که اغفال با صحنه سازی های متقلبانه به نحوی اتفاق افتاده باشد که موجب فریب طرف مقابل شده و از این طریق وجه یا مالی را به نفع خود یا دیگری تحصیل کرده باشد، تحت عنوان کلاهبرداری قابل پیگیری و مجازات می‌باشد.

ماده یک قانون تشدید مجازات مرتکبین ارتشا و اختلاس و کلاهبرداری، به جرم کلاهبرداری و مجازات کلاهبردار پرداخته است که :«هرکس از راه حیله و تقلب مردم را به وجود شرکت ها یا تجارت خانه ها یا کارخانه ها یا موسسات موهوم یا به داشتن اموال و اختیارات واهی فریب دهد یا به امور غیر واقع امید وار نماید یا از حوادث و پیشامدهای غیر واقع بترساند و یا اسم و عنوان مجعول اختیار کند و به یکی از وسایل مذکور یا وسایل تقلبی دیگر وجوه یا اموال یا اسناد یا حواله‌جات یا قبوض یا مفاصا حساب و امثال آن‌ها تحصیل کرده و از این راه مال دیگری را ببرد، کلاهبردار محسوب و علاوه بر رد اصل مال به صاحبش به حبس از یک تا هفت سال و پرداخت جزای نقدی معادل مالی که اخذ کرده است محکوم می‌ شود».

آیا امکان اسقاط خیار تدلیس وجود دارد؟

منظور از اسقاط خیار تدلیس، ساقط کردن حق فسخ ناشی از تدلیس در زمان بستن قرارداد است.

در خصوص امکان اسقاط خیار تدلیس میان  حقوقدانان اختلاف نظر وجود دارد. برخی از حقوقدانان معتقدند که اسقاط خیار تدلیس موجب برهم زدن قانون در جامعه شده و نا عدالتی هایی را در پی دارد به همین جهت امکان اسقاط این خیار وجود نخواهد داشت. در صورتی که در ماده 448 قانون مدنی آمده است که «سقوط تمام یا بعضی از خیارات را می توان، در ضمن عقد شرط نمود.» اما به جهت نظریه گفته شده خیار تدلیس در این قانون صدق نمی کند. اما خیار تدلیس از مشمول این ماده نمی‌شود و به دلیل این که اسقاط آن، باعث خدشه‌دار شدن اخلاق حسنه و نظم عمومی می‌شود، امکان اسقاط آن وجود ندارد. 

بنابراین خیار تدلیس از جمله اختیاراتی است که نمی‌توانید زمان انعقاد قرارداد، آن را ساقط کنید.چرا که با نظم عمومی جامعه در تعارض است. تنها می‌توانید  پس از اطلاع از فریب خوردن و تدلیس از سوی طرف مقابل، از حق فسخ خود گذشته و معامله را به همان صورت بپذیرید  یا فقط خسارت مطالبه کنید.

سخن پایانی

در این مطلب از وکیل‌باشی تلاش کردیم خیار تدلیس را به صورت ساده و کامل توضیح دهیم. امیدواریم این مطلب برای شما مفید واقع شود و با مطالعۀ آن بتوانید از حق فسخ قانونی خود در شرایط نگران‌کنندۀ فریب خوردن و زیان دیدن در قرارداد، مطلع شوید. اگر برای اقدام به فسخ قرارداد ناشی از تدلیس و مراحل قانونی آن ابهام و سوالی دارید، می‌توانید در سامانه پرسش و پاسخ حقوقی چراغ، آن را ثبت کرده و از راهنمایی دقیق وکلای تیم حقوقی وکیل‌باشی بهره‌مند شوید.

منا خسروجردی_ کارشناس حقوقی وکیل‌باشی