انواع خیارات در قانون به زبانی ساده

واژه‌های خیار و اختیارات از آن دسته مفاهیم حقوقی مهم اما کمتر شناخته شده در میان مردم هستند که اتفاقاً آشنایی با آن‌ها ضرورت فراوانی دارد. ممکن است بگویید من این کلمات را بارها از زبان افراد شننیده‌ام و می‌دانم که در قراردادها از آن‌ها استفاده می‌شود. بااین‌وجود احتمالاً با معنا و کاربرد خیار را در قراردادها آشنا نباشید. در واقع هدف قانون‌گذار از ایجاد خیار و انواع خیارات این است که از ورود زیان به طرفین عقد جلوگیری شود یا در صورت ورود ضرر، طرف مقابل بتواند با استفاده از این امکان قانونی، مانع ادامه ضررهای بعدی شود.

ازاین‌رو، در قانون مدنی خیارات مختلفی پیش‌بینی شده است که در ادامه به تعریف و کاربرد هریک از آن‌ها می‌پردازیم. اگر قصد انجام یک معامله را دارید یا اخیراً به واسطه انعقاد یک قرارداد متضرر شده‌اید تا انتهای این نوشته با وکیل‌باشی همراه شوید.

خیار یا خیارات در حقوق چه معنایی دارد؟

انواع خیارات در ماده 396 قانون مدنی توسط قانون‌گذار معرفی شده و عبارت‌اند از:

1.   خیار مجلس

2.   خیار حیوان

3.   خیار تأخیر ثمن

4.   خیار شرط

5.   خیار رؤیت و تخلف وصف

6.   خیار غبن

7.   خیار عیب

8.   خیار تدلیس 

9.   خیار تبعض صفقه

10. خیار تخلف شرط

مرحوم دکتر کاتوزیان (پدر علم حقوق ایران) معتقد هستند که به 10 خیار بالا دو خیار دیگر نیز باید افزوده شود که مستند قانونی آن‎ها در سایر مواد ق.م آمده است. بنابراین خیارات 11 و 12 عبارت‎اند از:

11.خیار تفلیس (ماده 380ق.م)

12.  خیار تعذر تسلیم (مواد 239 و 240ق.م)

حال که با نام و انواع خیارات در قانون آشنا شدید نوبت این است که یک تعریف ساده و روان از خیار در حقوق ارائه دهیم. "خیار همان اختیار و اجازه‎ای است که از سوی قانون به افراد اعطا شده تا بتوانند معامله خود را فسخ کرده و به پایان برسانند."

البته باید توجه داشته باشید که تمام عقودی که به‌صورت صحیح و قانونی شکل گرفته‌اند، محترم‌اند و طرفین آن موظفند که به مفاد قرارداد بدون کم‌وکاست پایبند باشند. حال ممکن است شرایطی برای هر یک از متعاملین به وجود آید که قادر به ادامه قرارداد نباشند. در اینجا قانون‌گذار انواع خیارات قانونی را برای طرفین قرارداد در نظر گرفته است تا منافع آنان محفوظ بماند. مثلاً در خیار تأخیر ثمن که مختص عقد بیع است،چنانچه شرایط ماده 402 ق.م مهیا شود، بایع (فروشنده) می‌تواند معامله را فسخ کند.

خیارات، به عقود لازم اختصاص دارند

 یکی از انواع دسته‌بندی‌های عقود، تقسیم آن‌ها به لازم و جایز است. در عقود جایز مانند عقد وکالت و عقد شرکت، هر یک از طرفین می‌توانند هر زمان که اراده کنند قادرند عقد را فسخ کنند. در مقابل، عقود لازم مثل اجاره وبیع به هیچ عنوان قابل فسخ نیستند مگر به موجب حکم قانون و تراضی طرفین.

بنابراین، خیارات نمی‌توانند در عقود جایز کاربردی داشته باشند و فقط به عقود لازم اختصاص دارند. ازاین‌رو، قانون به ما این اجازه را داده که پس از انعقاد یک عقد لازم مثل بیع، با استناد به خیارات موجود در متن قانون، معامله صورت گرفته را فسخ کنیم.

انواع خیارات در قانون مدنی

همان‌طور که گفتیم در قانون مدنی 12 خیار مختلف داریم که در ادامه به معرفی هر یک از آن‌ها می‌پردازیم. پیش از آن باید بدانید که در میان انواع خیارات 3 خیار مجلس، حیوان و تأخیر ثمن مختص عقد بیع بوده و در سایر عقود و قراردادها کارایی ندارند.

انواع خیارات در قانون مدنی ذیل دو گروه از خیارات بررسی می‌شوند: 1) خیارات اشتراکی در کل قراردادها و عقود لازم 2) خیارات منحصر به عقد بیع

برای آشنایی بیشتر با هر یک از این دو دسته، همچنان همراه ما باشید.

خیارات مختص عقد بیع

بر اساس تصریح ماده 456 ق.م خيارات مختص به بیع (خرید و فروش) عبارت‌اند از:  

1.   خیار مجلس

این خیار در ماده 397 ق. م به این شکل تعریف شده است: "هر يك از متبايعين بعد از عقد في المجلس و مادام كه متفرق نشده اند اختيار فسخ معامله را دارند."

پس، طبق خیار مجلس، در معاملاتی که موضوع آن‌ها بیع باشد، طرفین قرارداد می‌توانند بعد از انعقاد عقد و تا زمانی که از هم جدا نشده‌اند، عقد صورت گرفته را فسخ کنند.

2.   خیار حیوان

اين خيار در ماده 398 ق.م به این شکل تعریف شده است: "اگر مبيع حيوان باشد مشتري تا سه روز از حين عقد اختيار فسخ معامله را دارد"

برای تحقق خیار حیوان حتماً به نکات زیر توجه کنید:

·  خیار حیوان تنها در مواقعی ایجاد می‌شود که مبیع مورد معامله) حیوان باشد.

·  این خیار برای خریدار حیوان زنده در نظر گرفته شده است.

· از روز تنظیم قرارداد، مشتری 3 روز فرصت دارد که معامله را با استناد به خیار حیوان فسخ کند.

البته بحث‌های پیرامون این خیار از انواع خیارات بسیار زیاد است که در اینجا به همین سه نکته اکتفا می‌کنیم. توضیحات کامل این خیار را در مقاله خیار حیوان دنبال کنید.

3.  خیار تأخیر ثمن

تعریف خیار تأخیر ثمن در ماده 402 ق.م:

 "هرگاه مبیع عين خارجي يا در حكم آن بوده و براي تأديه ثمن يا تسليم مبيع، بين متبايعين أجلي معين نشده باشد؛ اگر سه روز از تاريخ بيع بگذرد و در اين مدت نه بايع مبيع را تسليم مشتري نمايد و نه مشتري ثمن را به بايع بدهد بايع مختار در فسخ معامله می‌شود"

بهتر است بدانید که ثمن، همان پول یا به طور کلی، هزینه‌ای است که در ازای خرید به فروشنده می‌پردازیم.

در اینجا چند شرط برای تحقق این خیار وجود دارد که عبارت‌اند از:

·  3 روز از تاریخ انعقاد عقد بیع گذشته باشد.

·  در این 3 روز هیچ کدام از طرفین معامله، آنچه بر عهده دارند را به طرف دیگر تسلیم نکنند.

·  پس از ایجاد همه شرایط، این فروشنده است که حق فسخ معامله را دارد.

این مورد از انواع خیارات قانونی، کمی پیچیده است و نیاز به توضیحات فراوان دارد که از بیان آن‌ها صرف‌نظر می‌کنیم. توصیه می‌کنیم برای کسب اطلاع بیشتر، از خدمات مشاوره حقوقی وکلای متخصص استفاده کنید.

خیارات مشترک یا عام

پس از معرفی 3 خیار مختص به عقد بیع، حالا نوبت تعریف خیارات مشترک در میان تمامی قراردادهای لازم، است. به متن ماده ۴۵۶ ق. م توجه کنید:

"تمام انواع خیار در جمیع معاملات لازمه ممکن است موجود باشد مگر خیار مجلس و حیوان و تأخیر ثمن که مخصوص بیع است" این صراحت قانون به این معنی نیست که 9 خیار بعدی، در همه عقود قابل تحقق باشند. ازاین‌رو، خیارات مشترک، الزاماً در همه قراردادها محقق نمی‌شوند مثلاً در عقد وقف، به دلیل برخی نکات حقوقی، هیچ کدام از انواع خیارات وجود ندارند.

بر همین اساس انواع خیارات عام را در ادامه 3 خیار قبلی توضیح می‌دهیم.

4.   خیار شرط

در ماده 399 ق.م خیار شرط که به آن شرط خیار هم گفته می‌شود، اشاره شده است. این خیار زمانی ایجاد می‌شود که به هر یک از طرفین قرارداد یا هر دوی آن‌ها یا شخص ثالث این اختیار داده شود که طی مدت زمانی مشخص، قرارداد را فسخ کنند. این خیار در عقد نکاح هیچ کاربردی ندارد.

5.  خیار غبن

این خیار مختص عقود معوض است. از آنجایی که خیار غبن فوری است، باید بلافاصله پس از مطلع شدن از غبن، باید نسبت به اعلام آن اقدام کنید. می‌پرسید غبن چیست؟ غبن در لغت، معنی نقص، کمبود و حتی فریب را می‌دهد. تحقق این خیار، الزاماً به وسیله فریب یکی از طرفین قرارداد نیست. چرا که ممکن است هر دوی آن‌ها در زمان تنظیم قرارداد ندانند که مورد فریب واقع شده‌اند مثلاً ندانند کهه مال مورد معامله، دزدی بوده است.

تعریف و شرایط ایجاد خیار غبن در مواد 416 تا 422 ق.م بیان شده است. ماده ۴۱۶ ق.م این خیار را این‌طور تعریف می‌کند:

"هر یک از متعاملین که در معامله غبن فاحش داشته باشد بعد از علم به غبن میتواند معامله را فسخ کند."

6. خیار رؤیت و تخلف از وصف

قانون‌گذار خیار رویت و تخلف از وصف را در ماده 410 ق.م به این صورت تعریف نموده است:

" هر گاه کسی مالی را ندیده و آن را فقط به وصف بخرد بعد از دیدن اگر دارای اوصافی که ذکر شده است نباشد مختار می شود که بیع را‌ فسخ کند یا به همان نحو که هست قبول نماید"

از این ماده می‌توان برداشت کرد که این خیار به خریدار اختصاص دارد و هنگامی ایجاد می‌شود که اولاً مورد معامله را ندیده باشد، دوماً خریدش را بر پایه تعریف و توضیحات فروشنده انجام داده باشد و سوماً بعد از خرید بفهمد که آن مال، ویژگی‌های توصیف شده از سمت فروشنده را ندارد.

احتمالاً الان به خریدهای اینترنتی خود فکر می‌کنید که چندتایی از آن‌ها دقیقاً شرایط بالا را دارند اما فروشنده آن را پس نمی‌گیرد. در مقالات بعدی وکیل‌باشی درباره این مورد شایع، صحبت خواهم کرد.

7.  خیارعیب

در ماده 422 ق.م می‌خوانیم که:

" اگر بعد از معامله ظاهر شود که مبیع معیوب بوده ، مشتری مختار است در قبول مبیع با اخذ ارش یا فسخ معامله "

احتمالاً به‌خوبی متوجه شده‌اید که این خیار نیز به مشتری اختصاص دارد و هنگامی محقق می‌شود که نقص موجود در مورد معامله، ارزش آن کالا را کم کند. پس اگر مالی را خریدید و بعد از معامله پی بردید که دارای نقص است، حق فسخ معامله از طریق خیار عیب را خواهید داشت.

8.  خیار تدلیس

تدلیس یعنی پنهان کردن واقعیت و حقیقت یک چیز از دیگری. حال اگر شما گوسفندی را بخرید که فروشنده شکمش را با آب پر کرده تا سنگین‌تر شود، خیار تدلیس برایتان محقق می‌شود. زیرا در اینجا فروشنده، سبکی وزن گوسفند را که واقعیت محسوب می‌شود را از مشتری پنهان کرده است. قانون‌گذار در ماده 438 ق.م خیار تدلیس از انواع خیارات عام را این‌گونه توضیح داده است:

"تدلیس، عبارت است از عملیاتی که موجب فریب طرف معامله شود "

9. خیار تخلف از شرط یا خیار اشتراط

ماده 444 ق.م مقرر داشته است که : احکام خیار تخلف شرط به طوری است که در مواد ۲۳۴ الی ۲۴۵ ذکر شده است.

به این دلیل که خیار شرط، دارای قواعد پیچیده‌ای است و عموم افراد آن را با خیار شرط اشتباه می گیرند، طی یک مقاله دیگر، به تفصیل راجع به آن صحبت کرده‌ایم. در اینجا کافی است بدانید که: اگر در زمان معامله، طرفین شرطی را به سود دیگری تعیین کنند و بعداً از انجام آن شرط خودداری کنند، برای طرف مقابل حق فسخ و برهم زدن معامله به وجود می‌آید. انواع شرط در حقوق نیز شامل شرط صفت، شرط نتیجه و شرط فعل می‌شود.

10. خیار تبعض صفقه

خیار تبعض صفقه علی رغم نام سختی که دارد، برای همه ما آشنا است. چرا که در امروزه در بسیاری از معاملات، قرارداد به نحوی منعقد می‌شود که دارای چند قسمت است و ما از آن بی‌اطلاعیم. مثلاً خانه‌ای را می‌خریم که بعداً می‌فهمیم قسمتی از آن سهم ورثه است و قسمتی دیگر مال مثلاً عموی فروشنده است. در همین راستا قانون‌گذار می‌گوید:

"خیار تبعض صفقه وقتی حاصل می شود که عقد بیع نسبت به بعض مبیع به جهتی از جهات باطل باشد، در این صورت مشتری حق خواهد داشت بیع را فسخ نماید یا به نسبت قسمتی که بیع واقع شده است قبول کند و نسبت قسمتی که بیع باطل بوده است، ثمن را استرداد کند".

درصورتی‌که چنین معامله‌ای برایتان اتفاق افتاده باشد، توسط خیار تبعض صفقه قادرید که معامله را فسخ کند یا پول قسمت باطل معامله را از فروشنده پس گرفته و نسبت به قسمت صحیح، معامله را قبول کنید.

11.  خیار تفلیس

از این خیار در ماده 396 ق.م نامی برده نشده؛ اما حقوق‌دانان آن را جزء انواع خیارات می‌دانند. خیار تفلیس در ماده 380 ق.م به این صورت بیان شده است که : "در صورتی که مشتری مفلس شود و عین مبیع نزد او موجود باشد بایع حق استرداد آن را دارد و اگر مبیع هنوز تسلیم نشده باشد‌ میتواند از تسلیم آن امتناع کند."

12. خیار تعذر تسلیم

در اینجا، فروشنده پس از انعقاد قرارداد، به هر دلیلی نمی‌تواند مورد معامله را به مشتری تحویل دهد. در چنین شرایطی مشتری حق فسخ معامله را دارد. خیار تعذر تسلیم، مانند خیار تفلیس در ماده 396 ق.م نیامده اما یکی از انواع خیارات مشترک محسوب می‌شود که در ماده 441 ق.م به آن اشاره شده است.

«خیار تبعض صفقه وقتی حاصل می شود که عقد بیع نسبت به بعض مبیع به جهتی از جهات باطل باشد، در این صورت مشتری حق خواهد داشت بیع را فسخ نماید یا به نسبت قسمتی که بیع واقع شده است قبول کند و نسبت قسمتی که بیع باطل بوده است ثمن را استرداد کند.»

در انتها باید تأکید کنیم که هر یک از انواع خیارات بالا، قواعد خاص خود را داشته و متخصصان امور حقوقی و وکلا نسبت به آن‌ها اطلاعات کافی دارند. ازاین‌رو، ضروری است که تنظیم قراردادهای خود را به این افراد بسپارید تا آسیب‌های احتمالی معامله گریبان‌گیرتان نشود.

و اما جمع‌بندی مطلب

در این مطلب از وکیل‌باشی تلاش کردیم تا انواع خیارات قانونی را به سادگی توضیح دهیم. در همین راستا، متذکر شدیم که وجود این خیارات، تا چه می‌تواند حافظ منافع طرفین قرارداد باشد؛ پس بهتر است تنظیم قراردادهای خود را بر عهده وکلا و مشاوران حقوقی بگذارید. تیم وکلای وکیل‌باشی، ضمن ارائه انواع خدمات حقوقی، آماده پاسخ به ابهامات و سؤالات شما عزیزان درمورد موضوع این نوشته است. با ثبت درخواست مشاوره حقوقی، می توانید از راهنمایی ها و مشاوره های وکلای متخصص در این زمینه بهره مند شوید.

راضیه حبیبی_ کارشناس حقوقی وکیل‌باشی