نکات کلیدی عقد موقت یا صیغه+ راه‌های انحلال

همه ما می‌دانیم که عقد نکاح دائم با عقد نکاح موقت تفاوت‌هایی دارد؛ اما اینکه چه تمایزی میان این دو نوع عقد ازدواج وجود دارد برای خیلی از افراد واضح نیست. به همین دلیل ما در این مطلب از مجموعه مقالات مجله حقوقی وکیل‌باشی، قصد داریم به سوالات زیر درباره عقد موقت پاسخ دهیم:

عقد موقت یا صیغه چیست؟

صیغه چه تفاوتی با عقد دائم دارد؟

نحوه تعیین مهریه در متعه چگونه است؟  

آیا عقد موقت نفقه دارد؟

تکلیف دختر باکره‌ای که بدون اذن پدرش ازدواج موقت کرده چیست؟

چگونه می‌توان صیغه را ثبت کرد؟

عقد موقت یا صیغه چیست؟

"برحسب ماده 1075 قانون مدنی، عقد موقت (مُتعه) که در عرف آن را صیغه نامیده‌اند، قسمی از عقد نکاح است که طی آن زن و مرد به صورت موقتی و برای مدت زمانی مشخص با هم ازدواج می‌کنند. ازدواج موقت بایستی با در نظر گرفتن احکام و ضوابط مقرر در قانون انجام شود؛ به‌عنوان‌مثال مطابق تصریحات قانون‌گذار در ماده 1095 قانون مدنی، عدم تعیین مهریه، منجر به باطل شدن عقد موقت خواهد شد."

این در حالی است که برخلاف نکاح دائم، زن و مرد می‌توانند دررابطه‌با ادامه این ازدواج به تفاهم برسند که بعد از اتمام زمان تعیین شده، رابطه آنها تمام شود یا اینکه امکان تجدید مدت وجود داشته باشد. ازآنجایی‌که قواعد عقد موقت نظیر مهریه، ارث و حقوق زناشویی با عقد ازدواج دائم تفاوت‌های عمده‌ای دارد، در قسمت بعدی به وجه تمایز این دو می‌پردازیم.

پیش از مطالعه ادامه مقاله بهتر است یادآوری کنیم که برای پیشگیری از مشکلات حقوقی پس از جاری‌شدن عقد موقت، کمک‌گرفتن از یک وکیل و انجام مشاوره حقوقی ضرورت فراوانی دارد. در این راستا، وکلای متخصص در امور حقوق خانواده وکیل‌باشی آماده گفتگو و کمک به شما عزیزان هستند.

تفاوت عقد دائم با عقد موقت یا صیغه چیست؟

قانون‌گذار در قانون مدنی راجع به نکاح دائم، آثار و شرایط آن به‌وضوح صحبت کرده است. بااین‌حال، درمورد عقد موقت مواد انگشت‌شماری در این قانون وجود دارد. از مقایسه میان تصریحات قانون‌گذار درمورد عقد موقت عقد دائم به تفاوت‌های زیر می‌رسیم:

تفاوت در مدت زمان رابطه زوجیت

عقد دائم محدود به زمانی کوتاه مثل یک ماه یا یک سال نبوده و اصولاً با هدف ادامه زندگی زوجین تا پایان عمر یکدیگر انجام می‌شود. در مقابل، متعه برای مدت زمان مشخص و معلومی صورت می‌گیرد که از قبل توسط زن و مرد مشخص شده و با پایان یافتن آن مدت، عقد نکاح نیز منقضی می‌شود.

تفاوت در حقوق قانونی زوجه

در عقد دائم، زن و مرد به‌محض وقوع عقد تکالیف و حقوق متعددی را نسبت به یکدیگر برعهده می‌گیرند. از جمله حقوق زن در عقد دائم می‌توان به دریافت نفقه، مهریه، تنصیف اموال، اجرت‌المثل ایام زندگی زناشویی و حتی ارث بردن از شوهر اشاره کرد. در نقطه مقابل، زن در عقد موقت به‌هیچ‌وجه مستحق دریافت نفقه نخواهد بود مگر اینکه پیش از عقد زن و مرد بر سر این مسئله به تفاهم برسند. البته وجود مهریه در عقد موقت ضروری است؛ تا جایی که عدم تعیین مهریه باعث باطل شدن صیغه خواهد شد.

برای آشنایی بیشتر با نفقه و شرایط آن، مقاله نفقه زوجه چیست را حتماً مطالعه کنید.

تفاوت در ثبت واقعه نکاح

برخلاف عقد دائم در صیغه هیچ اجباری بر ثبت واقعه ازدواج در دفاتر رسمی ازدواج و طلاق نیست. در متعه زن و مرد می‌توانند صرفاً به‌صورت شفاهی صیغه عقد را بر زبان جاری کنند و حتی صیغه نامه هم دریافت نکنند. این در حالی است که ثبت نکردن ازدواج دائم، از سوی زوج جرم محسوب شده و مرد هم به حبس و جریمه نقدی محکوم می‌شود.

تفاوت در نحوه انحلال عقد

ماده 1139 قانون مدنی در مورد تفاوت عقد دائم با موقت به وضوح گفته است که: «طلاق مخصوص عقد دائم است و زن منقطعه (خانمی که به موجب عقد موقت ازدواج کرده) به انقضای مدت یا بذل آن از طریق شوهر از زوجیت خارج می‌شود.»

در قسمت‌های بعدی درباره نحوه انحلال عقد موقت توضیحات کامل‌تری ارائه می‌کنیم.

تفاوت در ارث بردن زوجین از یکدیگر

درمورد ارث نیز باید بدانید که بر مبنای ماده 940 قانون مدنی، در عقد موقت، زوجین از یکدیگر ارث نمی‌برند. در واقع، شرط توارث (ارث بردن) در عقد موقت قابل‌قبول نبوده و حتی اگر زوجین بر سر این موضوع به توافق برسند باز هم این شرط باطل است. چرا که شرط توارث مختص عقد دائم بوده و جزء قوانین آمره محسوب می‌شود.

آیا در عقد موقت فرزند از پدر و مادرش ارث می‌برد؟

در اینجا باید به یک نکته کمتر گفته شده اشاره کنیم. اینکه تصور نکنید اگر فرزندی به‌واسطه عقد موقت زن و مرد به دنیا بیاید، آن فرزند هم از ارث محروم است. در واقع باتکیه‌بر حکم ماده 940 قانون مدنی، زوجین در عقد موقت از همدیگر ارث نمی‌برند؛ اما به دلیل سکوت قانون راجع به فرزند حاصل از این نوع ازدواج باید بگوییم که در اینجا فرزند از والدینش ارث می‌برد. از سوی دیگر، والدین فرزند حاصل از صیغه نیز از او ارث می‌برند. جالب‌تر اینکه حقوق قانونی فرزندان به دنیا آمده از عقد دائم مانند نفقه فرزند، درمورد فرزندان متعه هم وجود دارد.

شرایط عقد موقت چیست؟

در حالت کلی این عقد نکاح دائم است که تشریفات خاصی برای آن مقرر شده است. در متعه هیچ نیازی به حضور 2 شاهد عاقل و بالغ نیست و زن و مرد خودشان هم می‌توانند صیغه عقد را بخوانند؛ بنابراین شروط اساسی عقد موقت عبارت‌اند از:

1.   اهلیت داشتن زن و مرد. به‌عبارت‌دیگر زوجین در زمان عقد موقت باید رضایت کامل داشته، عاقل باشند، به سن بلوغ رسیده و برای این عقد از سوی فردی تحت‌فشار قرار نگرفته باشند.

2.   بر اساس ماده 1095 قانون مدنی در نکاح منقطع مشخص نکردن مهریه زن در زمان عقد موجب بطلان خواهد بود.

3.   بر مبنای مواد 1075 و 1076 قانون مدنی، باید مدت زمان عقد از سوی طرفین مشخص شود؛ در غیر این صورت عقد آنان باطل تلقی می‌شود.

4.   بر خلاف شرط تعیین نفقه در عقد موقت که صحیح است، زوجین نمی‌توانند درمورد ارث بردن از یکدیگر، شرطی را تعیین کنند. چرا که این شرط باطل و خلاف قانون است.

5.   در نکاح موقت، دختر باکره باید از پدر یا جد پدری خود اجازه بگیرد.

6.   زوجین نباید به‌واسطه رابطه نسبی یا سببی به هم محرم باشند؛ مثلاً ازدواج موقت خاله و خواهرزاده باطل است.

فراموش نکنید که برای تبدیل عقد موقت به عقد دائم، باید مرد مدت باقیمانده را بذل کند تا نکاح دائم به‌صورت صحیح واقع شود.

تکلیف مهریه و نفقه در عقد موقت

همان‌طور که در قسمت‌های قبلی اشاره کردیم، نفقه زن در ازدواج موقت برعهده مرد نیست. چرا که در اینجا زن ملزم وظیفه‌ای در قبال تمکین از مرد ندارد تا در صورت عدم تمکین مستحق دریافت نفقه نباشد. در مقاله تمکین زوجه توضیح دادیم که در نکاح دائم زن وقتی می‌تواند از شوهرش نفقه بگیرد که در تمکین عام و خاص شوهر باشد. درمورد اجرت‌المثل در عقد موقت هم باید بگوییم اگر خانم کارها و وظایف زناشویی خود را با قصد تبرع (مجانی) انجام ندهد می‌تواند اجرت‌المثل ایام زوجیت را از شوهرش بگیرد.    

درمورد مهریه هم توضیحات زیادی دادیم؛ اما بد نیست بدانید که طبق ماده 940  ق.م در متعه برای تعیین مهریه زن، میزان توان مالی مرد در نظر گرفته می‌شود. در این نوع ازدواج اگر شوهر قبل از برقراری رابطه جنسی تمام مدت عقد را ببخشد، بایستی نیمی از مهریه خانم را به او بپردازد. (ماده 1097 ق.م)

نکته جالب دیگر درمورد مهریه در عقد موقت را ماده 1096 گفته است: اگر در طول دوران عقد موقت شوهر با همسرش رابطه جنسی برقرار نکند یا حتی در صورت فوت خانم، باز هم مهریه زن پابرجا است و مرد ملزم به پرداخت تمام مهریه خواهد بود.

آیا زوج باید نفقه زن باردار در عقد موقت را بدهد؟

اگر در زمان عقد موقت، زوجین نسبت به نفقه توافق کرده باشند، مرد در دوران بارداری خانم هم موظف به پرداخت نفقه خواهد بود. چنانچه زوجین در این باره توافقی نکرده باشند و خانم باردار شود می‌تواند ضمن مراجعه به دادگاه، زوج را ملزم کند تا نفقه ایام بارداری را به او بپردازد. زیرا، فرزند مرد در رحم زن قرار دارد و طبق قوانین کشور، نفقه فرزند برعهده پدر است.

عقد موقت از چه راه‌هایی منحل می‌شود؟

بسیاری از افرادی که صیغه محرمیت خوانده‌اند تصور می‌کنند پایان دادن به این نوع ازدواج با طلاق انجام می‌شود. این در حالی است که بر اساس ماده 1120 قانون مدنی ازدواج موقت با بذل مدت، انقضای مدت و فسخ آن، پایان می‌یابد.

اتمام عقد با بذل مدت در عقد موقت

منظور از بذل مدت این است که شوهر پیش از تمام شدن مدت صیغه محرمیت، مدت باقی‌مانده را ببخشد و به ادامه صیغه خاتمه دهد. به‌عنوان‌مثال اگر زن و مردی به مدت 2 سال عقد کرده باشند و یک سال از این مدت گذشته باشد، مرد می‌تواند یک سال باقی‌مانده را به زن ببخشد و صیغه را تمام کند.

منحل شدن صیغه با انقضای مدت آن

انقضای مدت همان اتمام مدت زمان صیغه محرمیت است؛ یعنی زن و شوهری که صیغه ۶ماهه خوانده‌اند با پایان یافتن این مدت، نسبت به یکدیگر نامحرم شده و عقدشان منحل می‌شود.

پایان عقد موقت با فسخ آن

مقررات فسخ نکاح در ازدواج دائم پیش‌بینی شده و قانون‌گذار این مورد را به عقد موقت نیز تسری داده است. در حالت کلی ایجاد برخی شرایط پس از جاری‌شدن صیغه عقد باعث می‌شود زن و شوهر حق فسخ و پایان دادن به ازدواجشان را داشته باشند. مثل جنون یا اخته بودن مرد.

رایج‌ترین سؤالات مربوط به عقد موقت

در پاراگراف‌های بعدی پاسخ سؤالات پرتکراری را می‌خوانید که دانستن آن‌ها بسیار مهم است.

عده عقد موقت چند وقت است؟

ماده 1150 قانون مدنی در تعریف عده می‌گوید: «عده عبارت است از مدتی که تا انقضای آن زنی که عقد نکاح او منحل شده است نمی‌تواند شوهر دیگر اختیار کند.»

مدت زمان عده عقد موقت طبق تصریح مقنن در ماده ۱۱۵۲ قانون مدنی به این صورت است که: در هر 3 حالت گفته شده؛ یعنی بذل مدت، فسخ و انقضای مدت زن باید 2 طُهر (2 دوره قاعدگی) را پشت سر بگذراند. اگر خانم یائسه باشد و به همین خاطر عادت ماهیانه ندارد، ملزم است که 45 روز را به‌عنوان عده نگه دارد. در مقاله طلاق چیست، راجع به عده توضیحات مفصل‌تری داده‌ایم.

صیغه دختر باکره بدون اذن پدر چه حکمی دارد؟

مسئله انعقاد عقد موقت بدون اذن پدر، از آن دست مسائلی است که هنوز هم بر سر آن اختلاف‌نظر زیادی میان حقوق‌دانان و فقها وجود دارد. در ادامه 3 نظر کلی در این زمینه را برای شما بازگو می‌کنیم:

نظر اول: باتوجه‌به ماده 1043 قانون مدنی، صیغه دختر بالای 30 سال یا کمتر از آن بدون اذن پدر، غیرنافذ است؛ یعنی اگر پدر عقد موقت را تنفیذ کند و به آن رضایت بدهد، عقد صحیح است والا باطل خواهد بود.

نظر دوم: برابر اصول فقهی همچون اصاله الصحه و اصاله اللزوم، عقد صورت گرفته بدون اجازه پدر، صحیح است و نمی‌توان رابطه صورت گرفته را نامشروع یا زنا تلقی کرد.

نظر سوم: همان‌طور که قانون‌گذار تأکید کرده درصورتی‌که دختر باکره با مردی ازدواج کند، چه دائم و چه موقت، باید پدرش راضی باشد. در غیر این صورت عقد زن و مرد باطل است.

آیا ثبت ازدواج موقت ضروری است؟ برای ثبت صیغه به کجا باید مراجعه کرد؟

در حالت کلی ثبت صیغه و اخذ صیغه نامه رسمی اجباری نبوده و اگر مرد نسبت به ثبت آن اقدام نکند مجرم نخواهد بود. در واقع عقد موقت بدون ثبت در شناسنامه انجام می‌شود و صرفاً در موارد زیر ثبت آن در دفتر رسمی ازدواج و طلاق، الزامی است:

1- باردارشدن زوجه

2- توافق طرفین

3- شرط ضمن عقد

تبصره: ثبت ازدواج موقت در دفاتر اسناد رسمی ازدواج یا ازدواج و طلاق انجام می‌شود.

و اما جمع‌بندی مطلب

در این نوشته از وکیل‌باشی تلاش کردیم تا زوایای پنهان عقد موقت یا صیغه را بازگو کرده و جوانب مختلف حقوقی آن را مورد بررسی قرار دهیم. در این میان، به مسائل مهمی همچون نفقه، مهریه، اجرت‌المثل ایام زندگی، عده ازدواج موقت و شرط توارث در این نوع نکاح پرداختیم. امیدواریم این مقاله برای شما سودمند بوده و در یافتن پاسخ سؤالات و ابهاماتتان راه‌گشا باشد 

راضیه حبیبی_ کارشناس حقوقی وکیل‌باشی