اجرت‌المثل چیست + انواع و نحوه مطالبه آن

اجرت‌المثل چیست؟ این سؤال بیشتر از سوی کسانی مطرح می‌شود که در دادنامه صادر شده از سوی دادگاه به پرداخت اجرت المثل محکوم شده‌اند. در واقع این اصطلاح آن‌قدر گسترده است که از اجرت‌المثل ایام زوجیت گرفته تا اجرت‌المثل استفاده از مبیع را شامل می‌شود. می‌دانیم که درک این جمله آخر چقدر دشوار است و تقریباً چیزی از آن متوجه نشدید. به همین دلیل، این مقاله از وکیل‌باشی را به تعریف این اصطلاح حقوقی و بیان انواع آن اختصاص دادیم. با خواندن این مطلب، متوجه می‌شوید که اجرت‌المثل چگونه تعلق می‌گیرد و بیان بهتر، اجرت‌المثل به چه کسانی تعلق می‌گیرد؟

اجرت‌المثل چیست و چگونه محاسبه می‌شود؟

"اجرت‌المثل به معنی دستمزد یا مالی است که بایستی به مالک یک مال یا انجام‌دهنده یک کار بپردازید؛ درحالی‌که از قبل هیچ توافقی بر سر مبلغ و مقدار آن وجود نداشته است. در عالم حقوق نیز برحسب ماده 336 قانون مدنی، اجرت‌المثل دقیقاً چنین کاربردی دارد؛ یعنی اگر کسی کاری را به‌صورت غیررایگان برای دیگری انجام دهد یا اینکه فردی از منفعت یا اموال متعلق به دیگران استفاده کند، حق دریافت اجرت‌المثل را دارد. نکته کلیدی این است که اجرت‌المثل، بر اساس عرف موجود تعیین می‌شود. به‌عبارت‌دیگر، چون هیچ قرارداد و توافقی برای تعیین مبلغ وجود ندارد، راهی جز تعیین اجرت‌المثل باتوجه‌به عرف موجود باقی نمی‌ماند."

به یاد داشته باشید که ما در حقوق، اصطلاحی به نام «اجرت‌المسمی» هم داریم که دقیقاً نقطه مخالف اجرت‌المثل است. اجرت‌المسمی بر اساس قرارداد یا یک توافق قبلی میان طرفین مشخص می‌شود؛ مثلاً شما برای استفاده یک ماهه از یک ماشین، مبلغ مشخصی را باید به مالک آن بپردازید. حال اگر هیچ توافقی بین شما و صاحب ماشین وجود نداشته باشد، باید سراغ عرف بروید و ببینید که اکثریت مردم برای استفاده یک‌ماهه از چنین ماشینی، چقدر هزینه می‌کنند. آن وقت ملزم هستید که همان مقدار را به صاحب ماشین بدهید.

در ادامه راجع به انواع و شرایط اجرت‌المثل صحبت کرده و برای هر یک از آن‌ها مثال می‌زنیم؛ اما بهتر است همین‌الان ویدئوی مربوط به آموزش تصویری دعوای مطالبه اجرت‌المثل را ببینید تا همه جوانب این موضوع را بشناسید.

چند نوع اجرت‌المثل داریم؟

در پاراگراف‌های قبلی توضیح دادیم که اجرت‌المثل در شرایط و زمان‌های مختلفی کاربرد دارد. ازاین‌رو، ما در حالت کلی دو نوع اجرت‌المثل داریم که هر کدامشان دارای چند زیر شاخه دیگر هستند. بر همین اساس انواع اجرت‌المثل عبارت‌اند از:

یک) اجرت‌المثل ناشی از انجام کار

در اینجا ما با 2 شخص روبرو هستیم: فردی که کاری را برای دیگری انجام می‌دهد و شخصی که دستور به انجام کار می‌دهد. به‌عنوان‌مثال، شما خانه دوستتان را به درخواست او نقاشی می‌کنید و قصدتان هم این نبوده که مجانی این کار را برای او انجام دهید.؛ اما قراردادی هم میانتان نوشته نشده تا دستمزد مشخص شود.

حال اگر شما بخواهید حق‌الزحمه خود را از دوستتان بگیرید، باید از او «مطالبه اجرت‌المثل» کنید. ازآنجایی‌که قراردادی برای تعیین دستمزد ندارید، قاضی به عرف مراجعه می‌کند؛ مثلاً پس از دریافت نظر کارشناس و بررسی عرف عموم جامعه، این‌طور رأی می‌دهد که اجرت‌المثل نقاشی یک خانه صدمتری با رنگ روغنی، به‌ازای هر مترمربع هزار تومان محاسبه می‌شود

اجرت‌المثل انجام کار در ماده 336 قانون مدنی آمده است:

«هر گاه کسی بر حسب امر دیگری اقدام به عملی نماید که عرفاً برای آن عمل اجرتی بوده و یا آن شخص عادتاً مهیای آن عمل باشد عامل مستحق اجرت عمل خود خواهد بود مگر این‌که معلوم شود که قصد تبرع داشته است.»

تبصره - چنانچه زوجه کارهایی را که شرعاً به عهده وی نبوده و عرفاً برای آن کار اجرت‌المثل باشد، به دستور زوج و با عدم قصد تبرع انجام داده باشد و برای دادگاه نیز ثابت شود، دادگاه اجرت‌المثل کارهای انجام‌گرفته را محاسبه و به پرداخت آن حکم می‌نماید.

هرچند در ادامه راجع به نحوه مطالبه انواع اجرت‌المثل توضیحاتی را ارائه می‌کنیم؛ اما دقت کنید که در هر یک از این موارد بایستی با یک وکیل متبحر مشورت کنید. در این راستا، وکلای پایه یک تیم وکیل‌باشی آماده ارائه انواع خدمات حقوقی نظیر مشاوره حقوقی، تنظیم دادخواست و... به کاربران عزیز هستند.

نمونه بارز این نوع، اجرت‌المثل ایام زناشویی است که در ادامه آن را شرح می‌دهیم.

 اجرت‌المثل ایام زوجیت

جالب است بدانید که انجام کارهایی مثل شیردادن به بچه، شستن ظروف، تمیزکردن خانه و امثال اینها، وظایف قانونی یک خانم متأهل نیست؛ بلکه او می‌تواند تمام این کارها را در منزل انجام دهد بدون اینکه قصد کار کردن رایگان را داشته باشد!

در واقع، زنان پس از ازدواج، تکلیفی نسبت به نظافت و آشپزی و موارد شبیه به آن ندارند و بر مبنای تبصره ماده 336 قانون مدنی، می‌توانند از شوهر خود اجرت‌المثل بگیرند. این نکته را فراموش نکنید که انجام برخی کارها برای زن متأهل، الزامی بوده و جزء تکالیف او محسوب می‌شود، پس نمی‌تواند برای انجام این کارها از شوهر طلب اجرت‌المثل کند؛ مثل نگهداری و حضانت فرزند. اصولاً اجرت‌المثل ایام زوجیت بعد از طلاق و یا در حین طلاق از شوهر مطالبه می‌شود که برای این امر ابتدا بایستی دادخواست مطالبه اجرت‌المثل دوران زوجیت را تنظیم کرده و به دادگاه ارائه نمود.

از جمله شرایط مطالبه اجرت‌المثل ایام زوجیت، می‌توان به فقدان قصد تبرع و عدم درخواست طلاق از سوی زوجه اشاره کرد. به این معنی که هدف زن از انجام امور منزل نباید «رایگان و مجانی» باشد؛ بلکه بایستی به شوهر اعلام کند که کارهای خانه را با هدف دریافت وجه انجام می‌دهد شرط دوم که در مقاله اجرت‌المثل ایام زوجیت نیز آن را توضیح دادیم این است که زن تقاضای طلاق نکرده باشد.

دو) اجرت‌المثل ناشی از استفاده از مال

در اینجا، اجرت‌المثل به استفاده‌ای که شخص از مال دیگری کرده است، تعلق می‌گیرد. به‌عنوان‌مثال، مستأجری را در نظر بگیرید که مدت اجاره او تمام شده است؛ اما همچنان در آن مکان ساکن است. در چنین موقعیتی، مالک می‌تواند از دادگاه مطالبه اجرت‌المثل کند. در این مورد هم خیلی مهم است که مالک مال، مالش را به‌صورت مجانی در اختیار فرد تصرف‌کننده قرار نداده باشد؛ چرا که اگر قصد گرفتن پول نداشته باشد و به متصرف بگوید تو می‌توانی مجانی از این مال استفاده کنی بعداً حق مطالبه وجه نخواهد داشت.

اجرت‌المثل مال و اجرت‌المثل ایام تصرف، از زیرشاخه‌های این نوع محسوب می‌شوند که در ادامه آن‌ها را شرح می‌دهیم.

اجرت‌المثل اموال در قانون مدنی و ماده 337 آمده است. بر اساس این ماده «هرگاه کسی بر حسب اذن صریح یا ضمنی از مال غیر استیفای منفعت کند صاحب مال مستحق اجرت‌المثل خواهد بود مگر این که معلوم شود که اذن در انتفاع مجانی بوده است.»

اجرت‌المثل اموال

اجرت‌المثل ملک، یکی از رایج‌ترین نمونه‌هایی است که در زمینه اموال مطرح می‌شود و طی آن، ملک یک شخص در اختیار فرد دیگری قرار می‌گیرد. مثلاً طبقه بالایی خانه شما خالی است و آن را به‌صورت رایگان در اختیار یک زوج جوان قرار می‌دهید. در چنین حالتی، قصد شما که مالک هستید، گرفتن پول از آن زوج جوان نیست. حال اگر شما شرط کنید که خانه تا یک سال به‌صورت رایگان در تصرف آن زن و شوهر باشد و بعد از یک سال باید خانه را تخلیه کنند؛ اما آن‌ها چنین کاری انجام ندهند، شما حق مطالبه اجرت‌المثل مال خود را دارید.

اجرت‌المثل ایام تصرف

هر زمان که مالی مثل ملک یا ماشین، به‌صورت غیرقانونی در تصرف شخصی باشد، مالک می‌تواند در ازای مدت تصرف آن فرد اجرت‌المثل بگیرد. مثال بارز این قضیه، جایی است که مالک یک خانه، ملکش را می‌فروشد؛ اما از تحویل‌دادن خانه به خریدار خودداری می‌کند و مثلاً 3 ماه از زمان تحویل گذشته اما خریدار هنوز هم نتوانسته است در آن ملک ساکن شود. در اینجا چون مبیع (خانه) در اختیار خریدار قرار نگرفته است، او می‌تواند با مراجعه به دادگاه و ارائه دادخواست مطالبه اجرت‌المثل ایام تصرف مبیع، از فروشنده که هنوز در ملک ساکن است اجرت‌المثل بگیرد.

چند سوال مهم درباره اجرت‌المثل

در ادامه چند پرسش پرتکرار درباره انواع اجرت‌المثل را مطرح کرده و به آن‌ها پاسخ می‌دهیم تا آشنایی شما با یان مبحث تکمیل شود.

اجرت‌المثل چگونه پرداخت می‌شود؟

همان‌طور که قبل‌تر هم بیان کردیم، برای تعیین اجرت‌المثل باید به عرف مراجعه کرد. در واقع، اگر کسی اموال شما را تحت تصرف دارد و می‌خواهید از او مطالبه اجرت‌المثل کنید، بهتر است همان ابتدا با او به توافق برسید. چنانچه تفاهمی میان شما ایجاد نشد، بایستی پس از مشورت با وکیل، دادخواستی تهیه کرده و آن را در دفاتر خدمات قضایی به ثبت برسانید.

قاضی در زمان رسیدگی به پرونده، موارد مختلفی مثل مدت‌زمان تصرف، ارزش مال تصرف شده، نحوه استفاده از مال و مواردی ازاین‌دست را بررسی کرده و حکم صادر می‌کند. درمورد اجرت‌المثل ایام زوجیت هم به دلیل طولانی‌بودن نحوه مطالبه، توصیه می‌کنیم به همان مطلب مراجعه کنید.

رسیدگی به اجرت‌المثل در صلاحیت کجاست؟

دادگاه صالح برای رسیدگی به پرونده‌هایی که در آن اجرت‌المثل ملک مورد تقاضا است، دادگاهی است که ملک در آن قرار گرفته است. به‌عبارت‌دیگر، اگر شما اهل کرج هستید، ملکتان در قزوین است و فرد متصرف در تبریز سکونت دارد، باستی دعوای مطالبه اجرت‌المثل را در قزوین که محل قرارگرفتن ملک است، اقامه کنید.  

حال اگر شما کاری مثل نقاشی ساختمان را انجام داده‌اید، برای طرح دعوا باید به همان دادگاه محل اقامت خوانده (فردی که برایش کاری را کرده‌اید) بروید و در آن محل، دعوای خود را پیگیری کنید.

آیا می‌توان خسارت تأخیر تأدیه اجرت‌المثل را دریافت کرد؟

عده زیادی از افراد تصور می‌کنند که می‌توان خسارت تأخیر پرداخت اجرت‌المثل را از فرد مقابل دریافت کرد؛ درحالی‌که بر اساس آرای صادره از دادگاه‌ها، چنین امکانی وجود ندارد. بر این مبنا، قضات این‌طور استدلال می‌کنند که چون میزان اجرت‌المثل کاملاً مشخص نیست و باید توسط حکم دادگاه مقدارش تعیین شود، پس هنوز دین (بدهی) قطعی ایجاد نشده تا بتوان خسارت و دیرکرد پرداخت آن را درخواست کرد.

برای مطالعه بیشتر در این زمینه، پیشنهاد می‌کنیم فایل نمونه رأی خسارت تأخیر تأدیه اجرت‌المثل را دانلود کرده و آن را بخوانید.

و اما جمع‌بندی مطلب

در این مقاله از مجموعه مقالات حقوقی وکیل‌باشی به این سؤال پاسخ دادیم که اجرت‌المثل به چه معناست و در کل چند نوع اجرت‌المثل داریم. در این میان، اجرت‌المثل ایام تصرف، اجرت‌المثل ایام زندگی زناشویی و سپس اجرت‌المثل اموال را معرفی کردیم تا به سؤالات شما راجع به هر یک از این موارد پاسخ دهیم. چنانچه در هر قسمت از مطالب این مقاله ابهام یا سؤالی دارید آن را در قسمت نظرات بنویسید. مشاوران حقوقی و وکلای تیم همواره پاسخگوی شما عزیزان هستند.

راضیه حبیبی_ کارشناس حقوقی وکیل‌باشی