مراحل صدور گواهی انحصار وراثت

چرا باید انحصار وراثت بگیریم؟

آیا گرفتن گواهی حصر وراثت الزامی است؟

چه زمانی انحصار وراثت لازم است؟

انحصار وراثت از کجا باید گرفت؟

نحوه انحصار وراثت پدر و مادر چگونه است؟

این چند سؤال و ده‌ها پرسش دیگر درباره مراحل گواهی انحصاروراثت، جزء پرتکرارترین سؤالات در مبحث ارث و وصیت است. ازآنجایی‌که قواعد ارث در قانون مدنی آمده و علاوه بر این در قانون امور حسبی نیز قواعد متعددی در این باره داریم، فرایند انحصار وراثت، دشوار به نظر می‌رسد. در این راستا و در این مقاله از وکیل‌باشی، قصد داریم تا مراحل گام‌به‌گام انحصار وراثت را با بیانی ساده، شرح داده و شما را در این مسیر یاری کنیم.

معنی انحصار وراثت چیست و چند نوع حصر وراثت داریم؟

گواهی انحصار وراثت یا حصر وراثت، برگه‌ای است که در آن نام، مشخصات دقیق تمام ورثه و میزان سهم‌الارث آنان مشخص می‌شود. این برگه از سوی شورای حل اختلاف آخرین اقامتگاه متوفی صادر شده و بدون در اختیار داشتن آن، ورثه نمی‌توانند هیچ‌گونه دخل و تصرفی در اموال و دارایی‌های متوفی داشته باشند. در اینجا باید دقت کنید که انحصار وراثت زن فوت شده، مرد یا فرزند هیچ تفاوتی با هم ندارند.

حال ممکن است بپرسید مدت‌زمان انحصار وراثت بعد از فوت چقدر است و اصلاً ورثه تا چه زمانی برای گرفتن گواهی حصر وراثت فرصت دارند؟ پاسخ این است که هیچ محدودیتی برای اخذ این گواهی وجود ندارد. ماده 360 قانون امور حسبی درمورد گواهی انحصار وراثت این طور گفته است که:

«درصورتی‌که وراث متوفی یا سایر اشخاص ذی‌نفع بخواهند تصدیق انحصار وراثت تحصیل کنند درخواست‌نامه کتبی مشتمل بر نام و مشخصات درخواست‌کننده و متوفی و ورثه و اقامتگاه آن‌ها و نسبت بین متوفی و وارث تنظیم نموده به دادگاه تسلیم می‌نماید.» {منظور از تصدیق انحصار وراثت، همان گواهی حصر وراثت است}.

در کل 2 نوع گواهی انحصار وراثت محدود و نامحدود داریم که در ادامه به تفصیل آن‌ها را شرح می‌دهیم؛ اما همین اندازه بدانید که تفاوت انحصار وراثت محدود با نامحدود در میزان ماترک متوفی و تفاوت در انتشار آگهی در روزنامه است. به عبارت‌دیگر، وجه تمایز این دو گواهی در مبلغ کلی ماترک به جا مانده از میت است؛ بنابراین اگر متوفی اموال زیادی داشته باشد، فرایند حصر وراثت به خاطر نامحدود بودن آن، زمان بیشتری خواهد برد.

ما در وکیل‌باشی برای تسلط بیشتر شما بر این موضوع، ویدئوی آموزش تصویری دعوای انحصاروراثت را توسط تیم وکلای پایه یک دادگستری مجموعه آماده کرده‌ایم. مشاهده این ویدئوی کوتاه، تا حد زیادی راهگشای شما در عبور از مراحل گواهی انحصار وراثت خواهد بود.

انحصار وراثت محدود

انحصار وراثت محدود مختص زمانی است که دارایی به‌جامانده از متوفی اندک بوده و کمتر از 50 میلیون تومان باشد. در این حالت، ورثه ملزمند که به یکی از دفاتر اسناد رسمی مراجعه کرده و یک استشهادیه محضری تنظیم کنند. محتوای استشهادیه این است که متوفی، ورثه‌اش محدود به همان افرادی است که مشخصاتشان در استشهادیه آمده و به جز آن‌ها وارث دیگری وجود ندارد. این استشهادیه باید به امضاء 3 شاهد برسد و پس از ثبت در دفتر اسناد رسمی، بابستی همراه سایر مدارک به شورای حل اختلاف ارائه شود.

ازآنجایی‌که صدور انحصاروراثت محدود، مدت‌زمان کمتری نسبت به نوع نامحدود داشته و مالیات‌برارث نیز در آن به‌صورت چشمگیر کاهش می‌یابد، ممکن است بخواهید از این روش استفاده کنید. این در حالی است که پنهان‌کردن اموال متوفی و عدم اعلام دقیق آن‌ها، تبعات زیادی برای وراث دارد و باید 5 درصد ارزش کل اموال پنهان‌شده پرداخته شود. 

انحصار وراثت نامحدود

انحصاروراثت نامحدود هنگامی کاربرد دارد که ارزش مالی اموال منقول و غیرمنقول متوفی بیش از 50 میلیون تومان باشد. در اینجا، وراث پس از مراجعه به شورای حل اختلاف باید مدتی حدود یک ماه تا یک ماه و نیم را صبر کنند تا آگهی اعلام ورثه متوفی در روزنامه منتشر شود. انتشار آگهی به این دلیل است که قاضی شورا مطمئن شود متوفی ورثه دیگری ندارد و در کل وراث محدود به همان هایی است که اسم و مشخصاتشان در دادخواست انحصار وراثت آمده است.

مراحل گرفتن گواهی انحصار وراثت

برای پشت سرگذاشتن مراحل انحصار وراثت ملک و سایر اموال متوفی، باید به ترتیبی که در ادامه اشاره کرده‌ایم، عمل کنید. این نکته را به یاد داشته باشید که هر وارث بر اساس میزان مشخص شده در قانون مدنی ارث می‌برد و اگر وارثی در طبقه اول حضور داشته باشد، نوبت به وارثان طبقات دوم و سوم نخواهد رسید. به‌عنوان‌مثال، تا زمانی که پدر، مادر، همسر و فرزند متوفی در قید حیات باشند، نوبت به طبقه دوم ارث که شامل پدربزرگ، مادربزرگ و خواهر و برادر متوفی نخواهد رسید.

پس اگر شما یکی از ورثه محسوب می‌شوید و قصد دارید مراحل انحصار وراثت پدر، مادر، فرزند و... را به‌تنهایی یا همراه سایر ورثه انجام دهید باید مراحلی که در ادامه آورده‌ایم را پشت سر بگذارید.

"به‌طور خلاصه مراحل گواهی انحصار وراثت عبارت‌اند از:

1.   دریافت گواهی فوت

2.   تنظیم استشهادیه انحصار وراثت

3.   پرداخت مالیات‌برارث

4.   عضویت در سامانه ثنا و تنظیم دادخواست صدور تصدیق حصر وراثت

5.   مراجعه به دفتر خدمات قضایی و ارائه مدارک

6.   رسیدگی به پرونده در شورای حل اختلاف آخرین اقامتگاه متوفی"

مرحله اول) اخذ گواهی فوت متوفی

اولین مرحله از مراحل گواهی انحصار وراثت، اخذ گواهی فوت متوفی است که بایستی با دردست‌داشتن شناسنامه و کارت ملی متوفی، به اداره ثبت‌احوال مراجعه کنید. البته، گواهی پزشک یا بیمارستان مبنی بر فوت نیز برای گرفتن این گواهی الزامی است. چنانچه در مواردی مثل سکونت متوفی در روستایی دورافتاده، حضور پزشک و اعلام مرگ مقدور نباشد، بایستی 2 شاهد عاقل و بالغ بر واقعه فوت شهادت دهند. در این صورت ثبت‌احوال گواهی فوت را صادر می‌کند.

مرحله دوم) تنظیم استشهادیه انحصار وراثت

پس از دریافت گواهی فوت، نوبت به تدوین استشهادیه می‌رسد که نام آن، استشهادیه انحصار وراثت است. در متن این استشهادیه باید تاریخ فوت متوفی و نام و مشخصات ورثه‌ای که در زمان فوت زنده بوده‌اند را بنویسید، سپس 3 نفر شاهد آن را امضا کرده و مطالب آن را تایید کنند. در نهایت این استشهادیه را به یکی از دفاتر اسناد رسمی برده و در آنجا ثبت کنید تا جنبه رسمی و قانونی پیدا کند.

مرحله سوم) پرداخت مالیات‌ بر ارث

آخرین تغییرات در قانون مالیات‌برارث، مربوط به سال 1395 است. پیش از این، ارزش کل اموال و دارایی‌های متوفی، تعیین کننده مقدار مالیاتی بود که وارث باید می‌پرداختند. پس از تصویب قانون سال 95، تغییرات عمده‌ای در این موضوع ایجاد شد

بر اساس قانون اصلاح قانون مالیات‌های مستقیم که در سال 1395 تصویب شده است،  مالیات بر ارث هر وارث بر مبنای سهمی که از ماترک می‌برد، محاسبه خواهد شد. در این قانون آمده است که اموال و دارایی هایی که در نتیجه فوت شخص اعم از فوت واقعی یا فرضی انتقال می یابد، به شرح زیر مشمول مالیات است:

دقت کنید که اگر متوفی قبل از سال 95 فوت شده باشد، مالیات بر ارث وراث مشمول این قانون نخواهد بود.

مرحله چهارم) ثبت‌نام در ثنا و تنظیم دادخواست

پس از انجام مراحل قبلی، حالا نوبت این است که از طریق اینترنت یا مراجعه به دفاتر خدمات قضایی، در سامانه ثنای سایت عدل ایران ثبت کنید. پس از اینکه در سامانه مزبور عضو شدید، بایستی دادخواست صدور گواهی انحصار وراثت را تنظیم کنید. برای دسترسی به متن این دادخواست و آشنایی با نحوه تنظیم آن، کافی است این دادخواست را از روی سایت دانلود کنید. فراموش نکنید که این دادخواست در شورای حل اختلاف آخرین محل اقامت متوفی باید به ثبت برسد.

مرحله پنجم) مراجعه به دفتر خدمات قضایی

بعد از اینکه دادخواست مذکور را تهیه کردید، بایستی به یکی از دفاتر خدمات قضایی مراجعه کرده و پس از پرداخت هزینه دادرسی، آن را ثبت کنید. خیلی از افراد نسبت به هزینه‌های گواهی حصر وراثت نگران هستند و می‌پرسند که هزینه انحصار وراثت چقدر است؟

ازآنجایی‌که رسیدگی به انحصار وراثت جزء دعاوی غیرمالی محسوب می‌شود، هزینه دادرسی آن حدود 200 هزارتومان در سال 1402 است. البته، در کنار این دادخواست، بایستی سایر مدارک موردنیاز که در ادامه به آن‌ها اشاره می‌کنیم نیز به دفتر خدمات قضایی ارائه شود. متصدی دفتر، دادخواست را به یکی از شعب شورای حل اختلاف ارجاع می‌دهد و اولین جلسه دادرسی از طریق پیامک به شما و سایر وراث اعلام خواهد شد.

مرحله ششم) رسیدگی به دادخواست در شورای حل اختلاف

در شورای حل اختلاف، تمام مدارک ضمیمه شده به دادخواست گواهی انحصار وراثت توسط قاضی بررسی خواهد شد. پس از تایید مدارک مزبور، چنانچه گواهی مورد تقاضای شما محدود باشد و استشهادیه ثبت شده در دفتر ثبت اسناد رسمی را هم ارائه کرده باشید، حدوداً یک ماهی طول می‌کشد تا تصدیق انحصار وراثت را دریافت کنید. در مقابل، اگر انحصار وراثت نامحدود را انتخاب کرده باشید، قاضی دستور می‌دهد تا در روزنامه یک آگهی منتشر شود. این آگهی شامل مشخصات متوفی و نام کلیه وراث او است تا اگر متوفی ورثه دیگری دارد، با ارائه مدارک معتبر مانند وصیت‌نامه، به شورای حل اختلاف مراجعه کند.

از زمان انتشار آگهی در روزنامه، وراث باید یک ماه صبر کنند تا نتیجه مشخص شود. اگر ورثه‌ای به جز همان تعداد درج شده در دادخواست صدور گواهی انحصار وراثت وجود نداشته باشد، قاضی تصدیق حصر وراثت را پس از یک ماه صادر می‌کند. پس از صدور این گواهی، ورثه می‌توانند هرگونه دخل و تصرفی را در ماترک انجام دهند و اموال را میان خود بر اساس سهم‌الارثشان، تقسیم کنند.

به یاد داشته باشید که مراحل انحصار وراثت مادر، پدر، فرزند و به‌طورکلی فرایند گرفتن تصدیق حصر وراثت هیچ تفاوتی با یکدیگر ندارند و بایستی همان مسیری که توضیح دادیم را پشت سر بگذارید.

مدارک لازم برای انحصار وراثت

مدارک مورد نیاز برای انحصار وراثت در شورای حل اختلاف شامل موارد زیر است:

·       گواهی فوت

·       شناسنامه و کارت ملی متوفی

·       شناسنامه و کارت ملی تمام ورثه

·       استشهادیه انحصار وراثت که بالاتر آن را توضیح دادیم

·       گواهی تسلیم اظهارنامه مالیاتی (گواهی پرداخت مالیات‌برارث)

·       وصیت‌نامه متوفی درصورتی‌که او وصیت کرده باشد

سؤال رایجی که در بخش مدارک موردنیاز برای گواهی انحصار وراثت از وکلا پرسیده می‌شود این است که آیا بدون شناسنامه متوفی می‌توان برای اخذ این گواهی اقدام کرد یا نه؟ در پاراگراف بعدی پاسخ این سؤال را خواهید خواند.

آیا انحصار وراثت بدون شناسنامه متوفی امکان‌پذیر است؟

به‌طور خلاصه باید بگوییم که گرفتن تصدیق حصر وراثت بدون شناسنامه فرد فوت‌شده، شدنی نیست. در واقع، شناسنامه برای انحصار وراثت الزامی است و اگر به دلایلی مثل گم‌شدن به آن دسترسی ندارید، باید شناسنامه المثنی بگیرید. برای دریافت شناسنامه المثنی ابتدا بایستی به دادگاه دادخواست بدهید و پس از صدور حکم توسط قاضی، سازمان ثبت‌احوال نیز نسبت به صدور آن اقدام می‌کند.

صدور گواهی انحصار وراثت چه آثار حقوقی دارد؟

بر اساس مواد متعددی از قوانین مدنی و امور حسبی، صدور تصدیق حصر وراثت موجب می‌شود که وارثان پس از تأدیه دیون متوفی بر اموال او تسلط پیدا کنند. بر این مبنا، اگر مال غیرمنقولی مثل خانه، زمین کشاورزی یا مغازه به نام متوفی باشد، پس از اخذ گواهی مزبور، به ورثه منتقل خواهد شد. از سوی دیگر، اگر متوفی نزد سایرین طلبی داشته باشد، آن طلب هم در حیطه مالکیت وارثان قرار می‌گیرد. در مقاله انحصاروراثت زمین کشاورزی توضیح دادیم که چطور ورثه می‌توانند مالکیت بر زمین را به دست آورده و آن را میان خود تقسیم کنند.

و اما جمع‌بندی مطلب

در این نوشته از وکیل‌باشی تلاش کردیم تا ضمن توضیح مراحل انحصار وراثت، مفهوم گواهی حصر وراثت را هم توضیح دهیم. همان‌گونه که متوجه شدید، برای دریافت این گواهی یکی از وراث یا همه آن‌ها یا هر فرد ذی‌نفع در اموال متوفی می‌تواند با مراجعه به شورای حل اختلاف و ارائه مستندات کافی، گواهی مزبور را کسب کند.

یکی از مهم‌ترین مدارکی که برای حصر وراثت موردنیاز است، شناسنامه متوفی است که در صورت مفقودشدن یا در دسترس نبودن، ورثه ملزم‌اند که برای دریافت شناسنامه المثنی اقدام نمایند. درهرصورت، چنانچه درباره موضوع موردبحث ما سؤالی دارید، آن را در کامنت‌ها بنویسید. وکلای تیم وکیل‌باشی همواره پاسخگوی شما عزیزان هستند.

راضیه حبیبی_ کارشناس حقوقی وکیل‌باشی