مراحل تقسیم ترکه و شرایط آن

همان‌طور که می‌دانید تقسیم ترکه هنگامی آغاز می‌شود که تصفیه ترکه پیش از آن انجام شده باشد؛ یعنی هزینه‌های کفن‌ودفن متوفی، بدهی‌ها و آنچه در وصیت ذکر کرده است از محل ماترک (ارثیه) پرداخته شود. پس از تصفیه، نوبت به تقسیم ارث می‌رسد که بر مبنای ماده 325 قانون امور حسبی «هر یک از ورثه پس از تقسیم ، مالک مستقل سهم خود خواهد بود و هر تصرفی که بخواهد می‌ نماید و به حصه دیگران حقی ندارد.»

در این راستا، قصد داریم در این مطلب از وکیل‌باشی راجع به مراحل و نحوه تقسیم ترکه میان وراث و سایر ذی‌نفعان صحبت کنیم. اگر نمی‌دانید که منظور از ذی‌نفع در ترکه چه کسی است، توصیه می‌کنیم همین‌الان به مقاله درخواست انحصار وراثت توسط ذی‌ نفع سر بزنید تا با این مفهوم ضروری آشنا شوید.

تقسیم ترکه چیست و به چه صورت است؟

"بعد از فوت شخص و برپایی مراسم کفن‌ودفن، بدهی‌های متوفی پرداخته خواهد شد و آنچه از ماترک برجای‌مانده است، میان ورثه تقسیم می‌شود. به‌این‌ترتیب، تقسیم ترکه فرایندی است که پیش از آن باید امور راجع به ترکه نظیر گرفتن گواهی انحصار وراثت و تحریر ترکه انجام شود تا ترکه خالص شده؛ سپس به شکل قانونی و بر اساس سهم‌الارث هر وارث، تقسیم صورت گیرد."

در توضیح پاراگراف بالا باید به این نکته کلیدی اشاره کنیم که مقدمه تقسیم ترکه، پشت سر گذاشتن مراحل صدور گواهی انحصار وراثت است. در واقع، هیچ یک از وراث بدون داشتن این گواهی نمی‌توانند به حساب‌های بانکی متوفی دسترسی پیدا کرده یا دخل و تصرفی در ماترک داشته باشند. نکته بعدی، راجع به تحریر ترکه است که در مقاله‌ای با همین عنوان به آن اشاره کردیم:

ازآنجایی‌که ممکن است متوفی اموال یا بدهی‌های گوناگونی داشته باشد که ورثه از آن بی‌اطلاع باشند، تحریر ترکه پیش از تقسیم ارثیه ضرورت پیدا می‌کند. برحسب ماده 206 قانون امور حسبی، به روند تعیین حجم اموال، دارایی‌ها، مطالبات و بدهی‌های متوفی که توسط شورای حل اختلاف صورت می‌گیرد، تحریر ترکه گفته می‌شود. دادخواست تحریر ترکه طبق ماده 207 قانون مزبور، از سوی ورثه، نمایندگان قانونی آن‌ها و وصی پذیرفته خواهد شد.

بر همین اساس، در صورت بروز اختلاف میان ورثه بر سر دارایی متوفی، انجام تحریر ترکه یکی از شرایط تقسیم ترکه محسوب خواهد شد.

آیا برای تقسیم ترکه، مهر و موم ترکه الزامی است؟

در برخی مواقع، به دلیل اینکه ورثه و سایر ذی‌نفعان در ماترک، احتمال می‌دهند که به ماترک خسارتی وارد آید، تقاضای مهر و موم ترکه را مطرح می‌کنند. ارائه دادخواست مهر و موم اموال متوفی در مواردی مثل تقسیم ترکه با وجود صغیر، انحصار وراثت جنین و وجود محجور (سفیه، مجنون و شخص زیر 18 سال) در میان ورثه، کاربرد فراوانی دارد و به‌خوبی می‌تواند از تضییع حقوق وراث جلوگیری کند؛ اما به‌هیچ‌وجه الزامی نیست.  

مهر و موم ترکه، اولین و فوری‌ترین کاری است که جهت جلوگیری از ورود خسارت به اموال غیرمنقول و اموال منقول متوفی نظیر وجه نقد، خودرو، طلا، اوراق بهادار و... صورت می‌گیرد. به‌این‌ترتیب، دادگاه به‌خاطر اینکه اموال متوفی از تخریب، تلف و تصرف غیر مصون بماند، آن‌ها را شناسایی کرده و به‌نحوی‌که آسیب نبینند، از ماترک مراقبت می‌کند. دادخواست مهروموم ترکه برحسب ماده 167 قانون امور حسبی صرفاً از جانب وراث، وصی، موصی‌له و طلبکاران متوفی قابل‌قبول است.

نحوه تقسیم ترکه به چه صورت است؟

بعد از گرفتن انحصار وراثت چه باید کرد؟ پس از پشت سر گذاشتن مراحل گواهی انحصار وراثت، نوبت به تقسیم ترکه می‌رسد که به 2 طریق انجام می‌شود:

1) چنانچه وارثان راجع به میزان ترکه و نحوه تقسیم آن توافق داشته و در میان آنان شخص محجوری نباشد ورثه تقسیم‌نامه‌ای عادی یا محضری تنظیم کرده؛ سپس برحسب سهم‌الارثشان ارثیه را تقسیم می‌کنند.

2) زمانی که ورثه در تقسیم ترکه دچار تعارض شوند بایستی به دادگاه مراجعه نموده و پس از تحریر ترکه، دادخواست تقسیم ترکه را ارائه دهند.

بر همین اساس، انواع تقسیم ترکه به شکل زیر است:

یک) تقسیم ترکه با توافق وراث

پس از تصفیه ترکه و ادای تمام بدهی‌های متوفی، درصورتی‌که گواهی انحصار وراثت نیز توسط وراث گرفته شود، نوبت به تقسیم ارثیه می‌رسد. در این مرحله، ورثه می‌توانند بدون مراجعه به دادگاه و با توافق یکدیگر، قراردادی مبنی بر تقسیم ارثیه بر اساس سهم‌الارثشان تنظیم کرده و ترکه را میان خودشان تقسیم کنند. نام این توافق، قرارداد تقسیم ارث و ماترک است؛ چنانچه به این قرارداد نیاز دارید، با دانلود آن از سایت وکیل‌باشی، ضمن برخورداری از جلسات مشاوره حقوقی با وکیل متخصص ارث، قابلیت اصلاح مواد قرارداد نیز برایتان فراهم است.  

شرط تقسیم ماترک توسط قرارداد تقسیم ارث

توجه کنید که بر اساس ماده 321 قانون امور حسبی، اگر یکی از وارثان غائب یا محجور باشد، ابتدا باید برای محجور، یک قیم و برای غائب نیز امین نصب شود تا وراث اجازه تقسیم ارثیه را پیدا کنند. از سوی دیگر، ماده 313 همین قانون می‌گوید که شرط تقسیم ترکه توسط تقسیم نامه ارث، حاضر بودن و همین‌طور رشید بودن تمام ورثه در زمان تقسیم ماترک است؛ بنابراین اگر یکی از وراث سفیه، مجنون، کمتر از زیر 18 سال، جنین یا غایب مفقودالاثر باشد باید ورثه همراه با نماینده قانونی محجور یا غایب به دادگاه مراجعه کنند.

آیا می‌ توان به تقسیم نامه ارث اعتراض کرد؟

بله این امکان برای ورثه و سایر ذی‌نفعان در ماترک فراهم است که نسبت به تقسیم‌نامه ارث اعتراض کنند. شرایط اعتراض به این امر در مواد 600 تا 602 قانون مدنی آمده است که در زیر آورده‌ایم:

1.   اگر در سهم‌الارث یک یا چند نفر از ورثه عیبی نمایان شود که در زمان تقسیم وجود نداشته، ورثه حق اعتراض و برهم‌زدن تقسیم را دارند.

2.   اگر بعد از تقسیم ارثیه مشخص شود که این کار به‌اشتباه انجام شود، تقسیم‌نامه باطل می‌شود.

3.   اگر بعد از تقسیم‌کردن ماترک مشخص شود که مقدار معینی از اموال تقسیم‌شده میان وارثان مال غیر بوده، تقسیم‌نامه طی شرایطی باطل می‌شود.

ازآنجایی‌که ابطال یا اعتراض به تقسیم‌نامه دارای جزئیات حقوقی فراوانی است، ضرورت دارد که دررابطه‌با این مسئله از وکلای تیم وکیل‌باشی مشاوره حقوقی گرفته و به‌تنهایی اقدام نکنید.

دو) تقسیم ترکه به وسیله دادگاه

عدم همکاری وراث در تقسیم ارث و اختلافاتی که میان آن‌ها وجود دارد باعث می‌شود تقسیم ترکه با سازش وراث و به‌وسیله تقسیم‌نامه صورت نگیرد. همان‌طور که پیش‌ازاین اشاره کردیم، در 2 حالت زیر ورثه ملزم هستند که تقسیم ترکه را از طریق دادگاه دنبال کنند:

یک) وارثان بر سر تقسیم ارثیه به توافق دست نیابند.

دو) در میان وراث، فرد محجور یا غایبی وجود داشته باشد.

البته، طی‌کردن مراحل تقسیم ترکه توسط دادگاه مستلزم این است که گواهی انحصار وراثت را دریافت کرده و تصفیه ترکه را هم پشت سر گذاشته باشید. در وهله بعدی، بایستی دادخواستی مبنی بر تقسیم ارث، تهیه کرده و آن را به یکی از دفاتر خدمات قضایی ارائه کنید.

نحوه تقسیم ترکه توسط دادگاه نیز به این صورت است که اگر وراث بر سر تقسیم ماترک توافق داشته باشند، تفاهمات آنان توسط قاضی در صورت‌جلسه ثبت شده و تقسیم هم بر همان مبنا انجام می‌شود. اگر ورثه به چنین تفاهمی نرسند، قاضی بر اساس 2 فاکتور زیر اقدام به تقسیم ترکه می‌کند:

1.   طبقات ارث

2.   سهم‌الارث مشخص شده هر وارث مطابق با مندرجات گواهی انحصار وراثت

چنانچه در نوشتن دادخواست تقسیم ارث با مشکل مواجه هستید، توصیه می‌کنیم این دادخواست را از سایت وکیل‌باشی دانلود کرده و پاسخ سؤالات خود را از وکلای متخصص مجموعه دریافت کنید.

6 سؤال رایج درباره تقسیم ترکه

بخشی از سؤالاتی که روزانه توسط کاربران سایت از مشاوران حقوقی وکیل‌باشی پرسیده می‌شود را در ادامه آورده‌ایم. مطالعه این پرسش و پاسخ‌ها در تکمیل اطلاعاتتان راجع به نحوه تقسیم ترکه و مراحل آن کمک‌کننده خواهد بود.

آیا برای اموال قولنامه ای هم تقسیم ترکه صورت می‌ گیرد؟

به‌طورکلی برای تقسیم ترکه اموال قولنامه‌ای، باید به یک نکته بسیار مهم توجه کرد؛ اینکه ورثه ملزم‌اند برای تمام اموال و املاک دارای قولنامه متوفی، سند رسمی دریافت کنند تا فرایند تقسیم ارثیه انجام شود.

در واقع، ما در تقسیم ترکه ملک ثبت شده در دفتر اسناد رسمی یا تقسیم ترکه اموال منقول، با محدودیتی به نام اخذ سند رسمی مواجه نیستیم. این در حالی است که تقسیم ترکه صرفاً باوجود سند رسمی املاک و اموال انجام می‌شود و ما در مقاله انحصار وراثت املاک قولنامه‌ ای، صفر تا صد این فرایند را توضیح داده‌ایم.

تقسیم ترکه با وجود وصیت نامه چطور انجام می‌ شود؟

اگر متوفی وصیت‌نامه داشته باشد، وصیت او بر مبنای ماده 843 قانون مدنی، فقط تا یک سوم ماترک، نافذ و قابل اعمال است و بیشتر از این مقدار یک سوم ماترک) در صورتی صحیح است که ورثه آن را قبول کنند. به این ترتیب، اگر شما جزء وراث متوفایی هستید که وصیت‌نامه دارد، تقسیم ترکه به شکل زیر انجام می‌شود:

ابتدا به نحوه وصیت متوفی عمل می‌شود و چنانچه او بیشتر از یک‌سوم ماترک را وصیت کرده باشد، فقط به میزان یک‌سوم از کل ارثیه به موصی‌له (کسی که به نفع او وصیت شده است) پرداخته خواهد شد. اگر سایر وراث مازاد بر آن یک‌سوم را قبول کنند از سهم‌الارثشان کسر شده و به موصی‌له منتقل می‌شود. در نهایت نیز پس از تصفیه ترکه و پرداخت سهم موصی‌له، تقسیم ترکه به طریقی که پیش‌ازاین گفتیم، انجام خواهد شد.

تقسیم ترکه در صلاحیت کجاست؟

درست مانند سایر امور مربوط به ترکه، تقسیم ارثیه نیز در صلاحیت شورای حل اختلاف آخرین اقامتگاه متوفی است.

دعوای تقسیم ترکه مالی است یا غیرمالی؟

دعوای تقسیم ترکه، یک دعوای غیرمالی است و مستلزم پرداخت هزینه طبق تعرفه دعاوی مالی نخواهد بود. ازاین‌رو، ورثه یا ذی‌نفعانی که برای تقسیم ترکه دادخواست می‌دهند نباید نگران هزینه زیاد این دعوا باشند.

هزینه تقسیم ترکه چقدر است؟

منظور از هزینه تقسیم ترکه، هزینه دادرسی (رسیدگی به پرونده) است که باید در زمان ثبت دادخواست تقسیم ارث، به دفتر خدمات قضایی بپردازید. هزینه دادرسی در دعاوی غیرمالی در سال 1402 باتوجه‌به نوع دعوا از ۴۰۰ هزار تومان تا 180 هزار تومان متغیر است.

تقسیم ترکه چقدر زمان  میبرد؟

به این خاطر که پیش از تقسیم ترکه باید مراحل مختلفی مانند گواهی انحصار وراثت، تحریر ترکه، تصفیه ترکه و شاید هم مهر و موم ترکه را پشت سر بگذارید، زمان دقیقی برای صدور حکم تقسیم ارثیه قابل‌پیش‌بینی نخواهد بود. در واقع به اتمام رساندن هر یک از مراحل گفته شده، هفته‌ها زمان می‌برد و در این میان، اعتراض به از سوی برخی از ورثه و ذی‌نفعان هم مدت رسیدگی را طولانی‌تر خواهد کرد. به همین سبب است که نباید بر سر یک زمان دقیق برای تقسیم ترکه حساب باز کنید.

و اما جمعبندی مطلب

در این نوشته از وکیل‌باشی توضیح دادیم که تقسیم ترکه یا به‌واسطه تفاهم و قرارداد میان وراث انجام می‌شود یا به‌وسیله دادگاه. از سوی دیگر، برای تقسیم ارثیه باید مدارک موردنیاز همچون گواهی حصر وراثت، وصیت‌نامه متوفی (در صورت وجود) شناسنامه وراث و... نیز باید به متن دادخواست تقسیم ترکه ضمیمه شوند. در این میان به چند نکته کلیدی نیز اشاره کردیم؛ نکاتی مانند لزوم تصفیه ترکه پیش از آغاز عملیات تقسیم‌کردن ارث که شرح بیشتر آن را در طول مطلب خواندید.

چنانچه درباره میزان سهم‌الارث پدر و مادر، طبقات ارث، تنظیم دادخواست تقسیم ماترک و سایر موارد مرتبط با موضوع این نوشته سوالی دارید آن را در بخش نظرات بنویسید. وکلای ما همواره پاسخگوی شما هستند.  

راضیه حبیبی_ کارشناس حقوقی وکیل باشی