اقاله قرارداد + نکات مهم آن

یکی از روش‌های انحلال عقد، اقاله است که به منظور از بین بردن قرارداد با رضایت طرفین و با اراده آنها انجام می‌گیرد. ما در ادامه این مطلب به بررسی چگونگی اقاله در عقد قرارداد، شرایط و ارکان آن، و همچنین تفاوت اقاله با بطلان و فسخ می‌پردازیم.

در این نوشته، به این سوالات پاسخ خواهیم داد:

• اقاله چیست و چه ارکانی دارد؟

• چه تفاوتی بین اقاله، بطلان و فسخ وجود دارد؟

• در چه شرایطی می‌توان از اقاله استفاده کرد؟

• آثار اقاله چه چیزهایی هستند؟

در این مقاله به نکات و مثال‌های عملی در مورد اقاله اشاره خواهیم کرد تا درک این موضوع برای شما آسان‌تر شود.

تعریف اقاله، اقاله یعنی چه؟

 اقاله یکی از سه علت اصلی برای انحلال قرارداد می‌باشد. اقاله در لغت به معنای رهایی و آزاد کردن است و در اصطلاح حقوقی به معنای بر هم زدن توافق طرفین در یک قرارداد است. 

طبق ماده ۲۸۳ ق.م بعد از معامله طرفین قادر هستند با رضایت قرارداد را اقاله کنند. اما در ارتباط با این موضوع تعریف صحیحی در قانون مدنی وجود ندارد. به طور مثال: اگر فردی خانه خود را به دیگری بفروشد و پس از چندی هر دو از این معامله منصرف شوند و به تراضی قصد برهم زدن، معامله را داشته باشند به این عمل اقاله یا به عبارتی تفاسخ می‌گویند.

در ارتباط با به ارث رسیدن اقاله در قانون حرفی زده نشده است، اما حقوقدانان معتقدند که اقاله به ارث نمی‌رسد.

به طور کلی اقاله همان عقدی است که طرفین بین خود مکتوب کرده‌اند ولی این بار قصد انحلال آن را دارند. توجه داشته باشید اقاله فقط در عقود لازم وجود دارد.

نکاح، ضمان و وقف را به علت نفع اشخاص ثالث و نظم عمومی جامعه نمی‌توان اقاله کرد.

در اقاله قرارداد نباید مقدار معاوضه کم یا زیاد شود به جز در مواردی که بر اثر عمل شخص قیمت موضوع معامله افزایش پیدا می‌کند و یا مال قیمی است.

بر اساس ماده ۲۸۶ در صورتی که در قرارداد، مورد معامله تلف شود مانع تفاسخ نمی‌باشد و می‌توان به جای چیزی که تلف شده مثل یا قیمت مورد معامله را قرار داد.

اقاله می‌تواند به صورت صریح و ضمنی باشد، وقتی در اقاله به صورت مکتوب برهم زدن معامله ذکر شود، در چنین حالتی معامله به گونه صریح است. در مواقعی که طرفین با رفتاری که دارند قصد خود را از انحلال قرارداد نشان دهند، در چنین حالتی معامله به روش ضمنی است. از دیگر انواع اقاله می‌توان به اقاله تقسیم، اقاله ضمان، اقاله بعد از عمل به شرط، اقاله اجل دین، اقاله بعد از تلف، اقاله حواله، اقاله وراث، اقاله وقف اشاره کرد.

شرایط اقاله قرارداد

اقاله قرارداد به این معناست که طرفین با رضایت عقد قرارداد را اقاله کنند. برای اینکه بتوان قراردادی را تفاسخ کرد، باید شرایطی وجود داشته باشد:

• باید هر دو طرف قرارداد از این اقاله رضایت داشته باشند. در اقاله امضای هر دو طرف الزامی است و اگر فقط یک نفر راضی باشد این قرارداد باطل است.

• طرفین باید عاقل و بالغ باشند و به خواست خود قرارداد را اقاله نمایند.

• برای مکتوب کردن اقاله باید، عنوان و موضوع آن معلوم و دقیق باشد، به گونه‌ای که منظور را برساند. 

• براساس ماده ۲۸۴ قانون مدنی باید هنگام تفاسخ قرارداد، اراده خود را چه لفظی و چه عملی به‌ طور کاملاً شفاف و صریح نشان دهید. 

برخی از افراد اقاله ویا تفاسخ را به اشتباه با فسخ و بطلان عقد یکی می‌‌دانند، اما این‌‌ گونه نیست؛ زیرا اقاله {تراضی دوطرفه یا تفاسخ} به معنای برهم زدن عقد قرارداد و فسخ کردن آن به شکل دو طرفه می‌باشد. لازم به یادآوری‌است که اقاله همانند سایر عقود و قراردادها لازم است از شرایطی چون رضایت و اهلیت برخوردار نیز باشد.

آثار قرارداد اقاله

در واقع اقاله یا تفاسخ در حقوق یعنی توافق دو طرف برای از بین بردن قرارداد در آینده است، این اقاله آثاری را نیز به همراه دارد. این آثار به طور کلی عبارتند از:

1. انحلال قرارداد

 قرارداد اصلی با اقاله به طور کامل از بین می‌رود، به گونه‌ای که از اول هیچ عقدی منعقد نشده است.

2. اعاده به وضعیت قبل از عقد

در صورتی که قرارداد به واسطه اقاله انحلال یابد، موضوع و مبلغ مورد معامله یا به اصطلاحی عوضین به حالت قبل قرارداد و در جای خود بر می‌گردد و اگر عوضین موجود نبودن، مثل یا قیمت آن‌ها داده می‌شود.

3. آثار قهری

اقاله دارای اثر قهری می‌باشد، چنانچه که در قرارداد اصلی مالکیت مال از شخصی به شخص دیگر منتقل شود، با اقاله مالکیت به مالک قبلی باز می‌گردد.

4. اثر اقاله بر آینده

اثر اقاله قرارداد نسبت به آینده است؛ به طور مثال اگر شخصی زمینی را خریداری کرده باشد و بعد از شش ماه هر دو طرف با رضایت عقد را بر هم بزنند در چنین حالتی اقاله صورت گرفته است.

لازم به ذکر است که اقاله یک موضوع حقوقی پیچیده است و ظرافت‌های خاص خود را دارد؛ بنابراین برای اطلاع دقیق از آثار اقاله بهترین کار این است که از یک وکیل متخصص، مشاوره حقوقی بگیرید.

تفاوت فسخ و اقاله قرارداد

فسخ و اقاله، هر دو از راه‌های انحلال عقد و قرارداد هستند. فسخ در راستای انحلال عقد و با اراده یکی از طرفین است و اقاله با اراده هر دو طرف معامله صورت می‌گیرد ولی تفاوت‌هایی نیز با هم دارند:

1. اقاله فقط در عقود لازم است اما فسخ نه تنها در عقود لازم بلکه در عقود جایز نیز وجود دارد. 

2. اقاله در تمام عقود اعم از معوض و غیر معوض ممکن است، ولی فسخ فقط در عقود معوض امکان دارد.

3. فسخ حقی است که برای هر دو طرف معامله و یا یکی از طرفین در متن عقود و قراردادها درج می‌گردد و به صورت یک طرفه اعمال می‌شود؛ اما اقاله در واقع بر اساس رضایت طرفین و به صورت دو طرفه انجام می‌گیرد.

4. فسخ حتما باید در حکم دادگاه بر اصل صحت آن صادر شده باشد؛ در اقاله چنین قانونی وجود ندارد، اقاله باید طبق یک سند عادی و یا رسمی اجرا گردد. 

5. در اقاله رضایت هر دو طرف کافی است اما در فسخ باید به یکی از خیارات آن استناد کرد.

 انفساخ نیز یکی از راهکارهایی برای انحلال قرارداد است که به طور قهری و بدون نیاز به اراده طرفین انجام می‌شود.

تفاوت بطلان و اقاله قرارداد

بطلان در واقع یک عمل حقوقی است که باعث می‌شود، عقد از همان ابتدا صحیح نباشد. مانند ابطال معامله، ابطال عقد، ابطال سند و… . اما شایان ذکر است که بگویم بطلان با اقاله کاملا متفاوت است که در ادامه به آنها اشاره می‌کنیم:

1. در بطلان نیازی به اراده هیچ یک از طرفین نیست؛ زیرا بطلان یک عمل قهری محسوب می‌شود. اما در اقاله توافق طرفین قرارداد، الزامی است و این عمل دو جانبه می‌باشد.

2. در اقاله، عقد تا زمان توافق طرفین معامله آثارش جاری است اما در بطلان عقد از ابتدا بی‌اعتبار بوده و آثار حقوقی بر آن جاری نخواهد بود.

3. در اقاله هیچ شرایط و ضوابط خاصی لازم نبوده و تنها نیازمند توافق طرفین می‌باشد. در صورتی که در بطلان شرایطی وجود دارد که در قانون و عقد پیش بینی شده است.

در ادامه به اشتباهاتی که باعث باطل شدن عقد قرارداد می‌شود، اشاره می‌کنیم:

•  اشتباه در خود موضوع معامله: چنانچه موضوع عقد (مورد معامله) به طور کلی با آنچه طرفین در نظر داشتند، مغایرت داشته باشد، عقد باطل می‌شود. به طور مثال، اگر شخصی قصد خرید موتور را داشته باشد، اما خودرو به او فروخته شود، عقد باطل است.

•  اشتباه در نوع عقد: اگر طرفین در ماهیت و نوع عقد اشتباه کنند، معامله باطل است. مثل این که یکی از طرفین قصد عقد اجاره را داشته باشد و طرف دیگر قصد عقد بیع را داشته باشد.

•  اشتباه در شخص طرف معامله: اگر اشتباه در هویت طرف مقابل باشد، به طور کلی اثری بر عقد ندارد. مگر اینکه هویت برای طرفین از اهمیت زیادی برخوردار باشد.

قابل به ذکر است که اشتباه در عقد بر عهده کسی است که به آن استناد می‌کند. 

کلام آخر 

در این نوشتار از وکیل‌باشی به چگونگی اقاله در عقد قرارداد پرداختیم؛ همچنین تفاوت اقاله قرارداد را با بطلان و فسخ برای شما شرح دادیم. امیدواریم از مطالعه این مقاله لذت برده و برایتان مفید بوده باشد. اگر در حین مطالعه این مقاله با سوال یا چالشی روبرو شدید، می‌توانید در قسمت نظرات آن را مطرح کرده و از راهنمایی وکلای مجرب ما استفاده کنید.

ماهک حقیقی ـ کارشناس حقوقی وکیل باشی